W przetwórstwie od tysiącleci dominuje bursztyn bałtycki (sukcynit) z racji największych zasobów i skali wydobycia, a przede wszystkim wskutek szczególnej urody i możliwości wielu metod obróbki oraz szerokiej gamy zastosowań. W praktyce wraz z sukcynitem poddawane są tym samym zabiegom przetwórczym inne żywice, występujące wraz z nim w złożach i nagromadzeniach, jak na przykład: gedanit, gedano-sukcynit i glessyt. Te żywice klasyfikowane są w przetwórstwie według tych samych reguł co sukcynit. Zupełnie innym regułom podlega natomiast klasyfikacja innych żywic kopalnych - czyli w szerokim rozumieniu bursztynu - wydobywanych na obszarach odległych od bałtycko-dnieprowskiej prowincji geologicznej, także nadających się do wykorzystania jako tworzywo artystyczne lub kamień jubilerski.
Na rynku światowym po ustawowym zakazie wywozu z Republiki Dominikańskiej przestał się pojawiać tamtejszy bursztyn, który w latach 1970-1985 odgrywał pewną rolę w handlu z krajami europejskimi. Bursztyn meksykański wydobywany prymitywnymi metodami nigdy nie pojawił się w obrocie gospodarczym poza ruchem kolekcjonerskim okazów. Jeszcze mniejsza jest podaż włoskiego symetytu. Birmit utracił znaczenie rynkowe prawie 100 lat temu, a bursztyn z Sarawaku - choć wydobywany w ogromnych ilościach (2000-5000 ton rocznie) - jest w większości nieatrakcyjny w swym wyglądzie. Zanikło zainteresowanie rumenitem - dla przetwórstwa, jak również rynku jest on dziś bez znaczenia. Celowym jest więc skupienie uwagi na sukcynicie, a szczególnie na systemach jego oceny i wykorzystania w gospodarce i sztuce. Systemy te różnią się zasadniczo od mineralogicznego opisu wydzielanych rodzajów i odniesione są do popytu na rynkach lokalnych i w handlu międzynarodowym.
Wydobycie
Przeważająca część aktualnego uzysku surowego bursztynu bałtyckiego pochodzi z kopalń odkrywkowych: Primorskiej w osiedlu Jantarnyj na półwyspie Sambia w Obwodzie Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej i ukraińskiej kopalni odkrywkowej na Wołyniu ze złoża "Pugacz" w Klesowie. W okolicy tych kopalń trwa od dawna dość intensywne nielegalne wydobycie bursztynu z płytkich złóż. Ma ono bardzo poważny, a może nawet decydujący wpływ na ukształtowanie się podaży i cen surowca na rynku lokalnym i w krajach sąsiadujących, szczególnie w Polsce i Litwie.
Najważniejsze w dawnych wiekach źródło bursztynu bałtyckiego (stąd nazwa), jakim było zbieranie na plażach i wyławianie z morza straciło na znaczeniu, jednakże na wybrzeżu bałtyckim od ujścia Wisły aż do granicy litewsko-łotewskiej (przede wszystkim na Mierzei Wiślanej i Kurońskiej) uzyskuje się tym sposobem najlepsze odmiany surowca, a w pomyślnych latach pochodzi stąd do 5% ogółu uzysku.
Identyczne właściwości z bursztynem poławianym z morza ma surowiec wypłukiwany spod osadów na różnych odcinkach polskiego wybrzeża, zalegający na dawnych plażach i płytkich lagunach. Aktualnie została wstrzymana legalna eksploatacja tego źródła surowca ze względu na rygorystyczne wymogi ochrony środowiska w Unii Europejskiej i jest on wypłukiwany jedynie nielegalnie, a mimo to przynosi uzysk większy niż zbieranie na brzegu morskim, tj. 7-8% całości podaży.
Znikome znaczenie gospodarcze ma wykopywanie bursztynu przy okazji robót inwestycyjnych na obszarach polodowcowych. W Polsce pewne ilości regularnie pozyskuje się z nadkładu w odkrywkach węgla brunatnego (przede wszystkim w Bełchatowie). Interesującym zjawiskiem jest znajdowanie w płytkich kopalniach kruszyw wielkich brył, otoczaków o charakterystycznej intensywnie czerwonej zwietrzelinie (znanych jest kilka brył powyżej 3 kg masy każda, niedawno wydobytych). Ponadto od 2007 roku poszukuje się i wydobywa bursztyn jest na działkach wydzierżawionych przez miasto Gdańsk.
Klasyfikacja Kaliningradzkiego Kombinatu Bursztynowego
Największe znaczenie praktyczne ma klasyfikacja ustalana przez przedsiębiorstwo wydobywcze Kaliningradzki Kombinat Bursztynowy SA. w Jantarnym. Firma ta powstała z rozdzielenia radzieckiego przedsiębiorstwa państwowego (będącego przez 50 lat po wojnie faktycznym monopolistą na światowym rynku surowca bursztynowego) na część wydobywczą i przetwórczą (przetwórstwo przejął Juwielirprom ZSA).
Aktualnie po zatopieniu najbardziej wydajnego i rentownego odcinka wydobywczego pod nazwą Plażewoj Uczastok wyniki eksploatacyjne spadły około czterokrotnie w porównaniu z dekadą lat 1990, co wywołało niedobór surowca na rynku globalnym. W efekcie do klasyfikacji handlowej tej firmy wprowadzono gatunki uznawane wcześniej za odpadowe (nieforemne, warstwowe, porowate wskutek zanieczyszczenia detrytusem i bardzo drobnej granulacji). Utrzymano jednak podstawową zasadę klasyfikacji według jednostkowej masy bryłek, z wyjątkiem frakcji najdrobniejszych, gdzie ważenie bryłek byłoby bardzo utrudnione, (obowiązuje wówczas wymiar oczek gęstszych sit w sortowni - 16, 14, 11, 5 i 6 mm). Klasyfikacja jest podstawą ustalania cen transakcyjnych, które jednak mogą się wahać w zależności od umowy z odbiorcą. Poza klasyfikacją handlową pozostają bryłki cięższe niż 500 g uznawane za okazy przyrodnicze. Granicami pozostałych przedziałów wagowych są kolejno gramatury: 300, 200, 100, 50, 20, 10 i 5 gramów.
Bryłki pełnowartościowe pod względem przydatności do przerobu nazwano surowcem jubilerskim i wyceniono najwyżej. Mniej przydatne, nieforemne lub z zanieczyszczeniami i spękaniami określa się jako "upominkowe" (suwienirnyje) z wyceną około 30% niższą niż surowiec jubilerski tejże granulacji. Dalej mamy "bursztyn ciemny" z upustem 50% i bryłki warstwowe tańsze o 70%. Surowiec drobny od wymiaru 16 mm nie jest selekcjonowany według powyższych cech jakościowych. W sumie klasyfikacja obejmuje 32 pozycje.
Klasyfikacja ukraińska nie jest oparta na gramaturze poszczególnych bryłek, lecz na ich wymiarze i kształtach. Klasyfikację ustanowiło Państwowe Centrum Gemmologiczne Ukrainy w Kijowie. Ustala ona 5 podstawowych wymiarów:
1. unikalne bryłki: powyżej 100 mm długości
2. wielkie bryłki: powyżej 50 mm długości
3. średnie bryłki: powyżej 25 mm długości
4. małe bryłki: powyżej 10 mm długości
5. drobne ziarna: mniejsze niż 10 mm
W sumie jednak tabela klasyfikacyjna obejmuje 81 pozycji, bowiem wszystkie bryłki o wymiarze większym niż 10 mm dzielą się na 4 rodzaje kształtów, a dalszy podział na 4 kolory, co daje 16 różnych kwalifikacji w każdym wymiarze podstawowym.
Najwyżej ceniona jest forma bliska regularnej, powierzchnia gładka bez garbów i zagłębień, przy proporcji wymiaru najmniejszego (grubości lub szerokości) do największego nie mniejszej niż 0,75. Z gamy kolorów najwyżej cenione są: zabarwienia w bursztynie przezroczystym - czerwony, zielonkawo-cytrynowy, błękitno-zielonkawo-żółty; w przeświecającym - zielonkawo-cytrynowy; ponadto nieprzezroczysty biały z odcieniem zielonym lub błękitnym. Najniższą ocenę mają: formy bardzo nieregularne, złożone, przypadkowe, wykrzywione. Struktura warstwowa. Powierzchnia spękana lub porowata. Głębokie szczeliny lub wygarbienia i otwory. Proporcja wymiaru najmniejszego do największego poniżej 0,15. Bursztyn przezroczysty z zanieczyszczeniami, półprzejrzysty lub nieprzezroczysty szaro-brunatny, szary lub ciemny, mocno zanieczyszczony dużą liczbą inkluzji różnych rozmiarów.
Klasyfikacja ukraińska - choć trudna w praktycznym zastosowaniu - wnosi bardzo trafne elementy oceny jakościowej surowca. Nie ma jednak wpływu praktycznego na selekcję i ceny w handlu, bowiem Ukraina nie prowadzi sprzedaży eksportowej.
Klasyfikacja polska
W Polsce klasyfikacja gatunków surowca oparta jest na zaleceniach Komisji Rzeczoznawców Międzynarodowego Stowarzyszenia Bursztynników w Gdańsku. Obejmuje ona 11 kategorii bursztynu o przydatności jubilerskiej, uszeregowanych według jednostkowej masy bryłek. Poza klasyfikacją, jako okazy przyrodnicze, traktuje się bryły ponad 1000 gramów. Przedział kolejnych kategorii handlowych jest następujący: 1000, 500, 300, 200, 100, 60, 40, 10, 5, 1, 0,5 i poniżej 0,5 grama. Wycena notowana w prasie profesjonalnej jako 100% odnosi się do surowca uzyskiwanego z morza. Surowiec eksploatowany w kopalniach z Sambii ceniony jest o 10% niżej, a z Wołynia i nagromadzeń polodowcowych o 15% niżej (z powodu większego stopnia zwietrzenia).
W polskiej klasyfikacji zamieszczono także dwie kategorie jakościowe niezależne od masy bryłek: warstwowe i ze znacznymi zanieczyszczeniami organicznymi.
Klasyfikacja określa proporcje wartości dużych i małych bryłek. Za podstawową kategorię przyjęto bryłki o masie 1-5 g najczęściej występujące na rynku. W porównaniu z nimi bryły o masie ponad 200 g są droższe 10 razy, a ponad 500 g około 18 razy. Stosuje się duże upusty za wady surowca podobne do opisanych jako najmniej cenne w klasyfikacji ukraińskiej.
Bursztynnicy litewscy stosują w zasadzie rosyjską klasyfikację surowca, co wynika zarówno z bliskiego sąsiedztwa z Obwodem Kaliningradzkim Rosji, jak i funkcjonowania w Druskiennikach przez wiele lat filii Kaliningradzkiego Kombinatu Bursztynowego.
Formalnie rzecz biorąc najsurowsze rygory prawne w dziedzinie klasyfikacji bursztynu istnieją w Republice Federalnej Niemiec. Ustawą Bundestagu z dnia 9 marca 1974 r. potwierdzono tam (a nawet znacznie podwyższono: do 10 000 DM grzywny) karną odpowiedzialność za fałszowanie bursztynu lub sprzedaż imitacji jako prawdziwego bursztynu, którą uchwalił Reichstag jeszcze w roku 1933.
Niemiecka ustawa sprecyzowała następujące zasady:
§ 1
Słowem bursztyn albo innym słowem złożonym, w którego skład wchodzi słowo bursztyn lub znakiem towarowym ze słowem bursztyn, może być w obrocie handlowym określony tylko bursztyn naturalny albo wyrób z naturalnego bursztynu bez dodatków imitujących.
§ 2
Do określenia surowca jako bursztynu ma prawo tylko pierwszy sprzedawca; do oznaczenia wyrobu jako bursztynowego uprawniony jest tylko wytwórca. Oznaczający musi dołączyć dokładne dane: swoje nazwisko, oznaczenie firmy albo znaku zarejestrowanego wyrobu.
§ 3
Niezgodnie z przepisami postępuje kto umyślnie nie stosuje się lub stosuje się niedbale do przepisów paragrafów 1 i 2. Postępowanie sprzeczne z tymi przepisami może być ukarane grzywną do 10 000 DM.
Wydaje się jednak, iż przepis ten jest martwy i na rynku niemieckim sprzedaż imitacji (na przykład z kopali) jako bursztynu ma wyjątkowo duży udział. Przy imporcie większość firm niemieckich nie wymaga dostatecznego udokumentowania autentyczności bursztynu.
Nielegalne wydobycie, przemyt i handel w szarej strefie
Nielegalne wydobycie bursztynu z płytkich złóż na Sambii, wciąż zwalczane przez władze z pozorną energią, nie maleje, a nawet przypuszczalnie rozwija się stale, zarówno na potrzeby licznych firm prywatnych zajmujących się przetwórstwem bursztynu na miejscu, jak i w celu wywozu do pobliskich centrów przetwórstwa w Polsce i Litwie. Przez ostatnich kilkanaście lat rosyjscy kopacze i pośrednicy lepiej niż Kaliningradzki Kombinat Bursztynowy dostosowują przywożony pod przykrywką masowego ruchu turystycznego surowiec do potrzeb przetwórstwa. Każdy bursztynnik zna takie polsko-rosyjskie określenia jak:
- płastina - płytki
- pierśniowka - materiał na oczka do pierścionków
- busawik - na paciorki naszyjników (po rosyjsku naszyjnik = busy).
Bardzo rzadko przemyca się z Sambii materiał nieselekcjonowany. Często natomiast tak zwane "zagatowki", czyli prefabrykaty: okorowane, ociosane lub opiłowane.
Równie masowy przywóz do Polski istnieje z Ukrainy. Tu jednak ma miejsce jedynie odrzucenie bursztynu nieprzydatnego, a pozostały przywozi się w mieszance specyficznej dla miejsca wydobycia. Bywają w tej mieszance bryły znacznie większe niż 1000 gramów, a w roku 2005 zdarzyła się nawet rekordowa sześciokilowa.
Więcej informacji na ten temat:
Klasyfikacja rosyjska
Klasyfikacja Międzynarodowego Stowarzyszenia Bursztynników
Klasyfikacja ukraińska