Mapa Bursztyn w muzeach Mazowsza, 2011, projekt Barbara Gronuś-Dutko, opracowanie Alicja Pielińska i Michał Kazubski

Dział Bursztynu Muzeum Ziemi PAN w Warszawie aktualnie prowadzi trzecią już kwerendę „Bursztyn w muzeach Polski”. Z dotychczasowych ustaleń wynika, ze bursztyn znajduje się w zbiorach co najmniej 140 muzeów polskich. W niniejszym przeglądzie zasygnalizowano tylko wybrane zbiory muzealne.

Muzea bursztynu

Od roku 2006 działa Muzeum Bursztynu Oddział Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. Nowoczesne ekspozycje przedstawiają kolekcje przyrodnicze (nawet inkluzję jaszczurki w bursztynie), tradycyjne rzemiosło, kolekcję sztuki gdańskich mistrzów z XVI–XVIII wieku i współczesne wyroby artystyczne.

Muzeum Inkluzji w Bursztynie Uniwersytetu Gdańskiego zgromadziło już ponad 14 000 inkluzji zwierząt i roślin z paleogeńskich lasów bursztynodajnych, część z nich pokazuje wystawa stała.

Cztery mniejsze muzea bursztynu, w tym trzy prywatne, mieszczą się w Stegnie, Jantarze i w Słupsku. Najmłodsze z nich to Muzeum Bursztynu w Krakowie, którego ambicją jest nie tylko prezentowanie naturalnej urody bursztynu, ale także szeroko pojęta edukacja (muzeum posiada spektrometr i wydaje usługowo certyfikaty badania wyrobów).

Arcydzieła bursztynnictwa 

Muzeum Zamkowe w Malborku od roku 1961 gromadzi zabytkowe bursztynowe dzieła sztuki (350), jak i współczesne (900) oraz okazy przyrodnicze (750), część eksponowana jest na wystawie Bursztynowe konteksty – wśród nich: ołtarz z roku 1687, szkatuły XVIII-wiecznych bursztynników gdańskich oraz kabinet Stanisława Augusta.

W Muzeum Czartoryskich w Puławach można oglądać bursztynowy pucharek Karola V z XVI wieku.

W Krakowie w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu, znajduje się szachownica z elementami bursztynowymi (XVII w.) i bursztynowy puchar, a w Muzeum Katedralnym – bursztynowa kulawka (XVII w.) oraz medalion z portretem króla Stefana Batorego.

Współczesna biżuteria artystyczna

W Muzeum Sztuki Złotniczej, które jest oddziałem Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym, istnieje zbiór srebrnej biżuterii z bursztynem 28 artystów, twórczość z lat 1960–1980 oraz ponad 300 „etiud” (biżuteria) i „ilustracji złotniczych” z bursztynu w połączeniu ze srebrem i/lub z innymi materiałami wykonanych w roku 2001 przez 70 twórców.

Biżuterię artystyczną z bursztynem – współczesną i z końca XX w. mają też w zbiorach między innymi: Muzeum Okręgowe w Koninie, Muzeum Miedzi w Legnicy, Muzeum w Gliwicach, Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie oraz Muzeum Narodowe w Warszawie. 

Zbiory archeologiczne, skarby bursztynowe, rekonstrukcje

W Muzeum Archeologicznym Miasta Gdańska od roku 1997 eksponowana jest wystawa stała z katalogiem Z bursztynem przez tysiąclecia. Oprócz wyrobów archeologicznych prezentowane są: geneza bursztynu bałtyckiego; leczenie bursztynem; polskie ludowe tradycje bursztynnicze; wybór współczesnych wyrobów artystycznych z bursztynu. W Centrum Edukacji Archeologicznej „Błękitny Lew” Muzeum prezentuje m.in. średniowieczny warsztat bursztynnika.

W kolekcji Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie na ekspozycji Pradzieje ziem polskich znajdują się bursztynowe paciorki z neolitu z miejscowości Złota, ze stanowisk z epoki brązu i wczesnej żelaza, toczone paciorki z okresu wpływów rzymskich, m.in. pochodzące z Basoni, oraz wczesnośredniowieczne paciorki, wisiorki i krzyżyki.

W Muzeum Archeologiczno-Historycznym w Elblągu prezentowane są m.in. paciorki z cmentarzysk gockich z okresu wpływów rzymskich, jak też „importowany” zestaw do picia wina z pocz. III w. n.e. znaleziony w Weklicach. Na wystawie poświęconej wczesnośredniowiecznemu (IX–X w.) emporium Truso można zobaczyć bursztynowe piony do gry w Hnefatafl. Ponadto w obrębie rekonstrukcji dawnego warsztatu bursztyniarskiego eksponowany jest skarb – około 10 kg bryłek bursztynu.

Rezerwat Archeologiczny osady handlowej z I–V w. n.e. w Pruszczu Gdańskim to kompleks domów z pracownią bursztynnika.

W Muzeum Narodowym w Szczecinie na szczególną uwagę zasługuje neolityczny amulet – figurka niedźwiadka znaleziona w okolicach Słupska, której powojenne dzieje zakończyły się powrotem do pierwotnego locum.

W Muzeum Archeologicznym we Wrocławiu prezentowana jest część bursztynu ze składu w Partynicach z I wieku p.n.e.

„Bursztynowy skarb” z II w. n.e. znajduje się w zbiorach Muzeum Ziemi Puckiej w Pucku.

W Muzeum archeologicznym w Toruniu są bursztynowe wyroby neolityczne z okresu wpływów rzymskich i średniowiecza, a neolityczne znajdują się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu.

Muzeum Podlaskie w Białymstoku posiada liczny zbiór zabytków kultury bałtyjskiej i przeworskiej.

Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu prezentuje bursztyn na stałych ekspozycjach w Kaliszu oraz w Rezerwacie Archeologicznym w Zawodziu.

Muzeum Okręgowe w Koninie od lat prowadzi archeologiczne badania terenowe – część znalezisk bursztynowych można oglądać na stanowisku „Szlak bursztynowy”. Konin utożsamiany jest z Setidavą z mapy Ptolomeusza.

Bursztynowy pacior mieczowy z almandynem z V w. n.e. znajduje się wśród innych bursztynowych artefaktów w Muzeum Archeologicznym w Krakowie. Rekonstrukcja warsztatu bursztynniczego z epoki brązu prezentowana jest w Skansenie Archeologicznym w Trzcinicy, znanym jako Karpacka Troja (Oddział Muzeum Podkarpackiego w Krośnie).

Polskie ludowe tradycje bursztynnicze

W Muzeum Północno-Mazowieckim w Łomży znajduje się regionalny zbiór 1300 obiektów w Dziale Bursztynu zgromadzony przez Adama Chętnika. Autorskie zbiory wybitnego etnografa, systematyczne uzupełniane, dokumentują obecność bursztynu na terenach nadnarwiańskich – wielki wybór form, odmian, próbki ziemi bursztynodajnej, narzędzia do poszukiwania, wydobywania, warsztaty do obróbki bursztynu, bogactwo kurpiowskich ozdób strojów oraz wnętrza chałup. Zbiór uzupełniają żywice kopalne i wyroby z nich spoza dorzecza Narwi, żywice współczesne, imitacje oraz unikalne materiały archiwalne.  

Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce z filią w Kadzidle oraz prywatne Muzeum Kurpiowskie w Wachu opracowały wspólny program prezentacji kurpiowskich wyrobów z bursztynu, pokazy wydobycia i tradycyjnych kurpiowskich technik obróbki bursztynu. Podobną działalność prowadzi Ośrodek Etnograficzny Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Kurpiów w Lelisie.

Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie zgromadziło wyroby bursztynowe z rejonów Kurpi, Łowicza i Sannik oraz archiwalia, w tym opracowania dr. Piotra Szackiego o bursztynie na Kurpiach i na Sycylii.

Muzeum w Łowiczu eksponuje naszyjniki bursztynowe, elementy strojów łowickich.

Bursztynowe wyroby kaszubskie mają w zbiorach między innymi Muzeum Ziemi Puckiej w Pucku, Muzeum Kaszubskie w Kartuzach, Muzeum Narodowe w Gdańsku i Muzeum Ziemi PAN w Warszawie, które powiększyły zbiory o dar naszyjnika z typowych paciorków talarkowatych wykonany przez Jerzego Budnika, eksponowany obok naszyjników podwójnych.

Zbiory bursztynu w muzeach przyrodniczych i uczelnianych

Bursztyn w Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, gromadzony od roku 1951, to 26,7 tys. numerów inwentarzowych, co w przeliczeniu na okazy dawno już przekroczyło liczbę 30 tysięcy. Są to formy, odmiany, inkluzje roślinne, inkluzje zwierzęce, wyroby archeologiczne i współczesne oraz okazy o przynależności regionalnej z Polski i ze świata. Zbiorom towarzyszy bogaty księgozbiór literatury o bursztynie.

Muzeum Przyrodnicze Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Krakowie ma w zbiorach: inkluzje organiczne w bursztynie, formy naturalne i odmiany bursztynu, obiekty archeologiczne, współczesną biżuterię z bursztynem.

W Muzeum Przyrodniczym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu eksponowana jest historyczna kolekcja profesora Jana Zabłockiego – odmiany bursztynu bałtyckiego oraz preparaty mikroskopowe z inkluzjami organicznymi. Kolekcja prof. Jana Kotei – 1100 inkluzji czerwców w bursztynie – znajduje się w zbiorach Katedry Zoologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

W zbiorach trzech muzeów Uniwersytetu Wrocławskiego znajdują się okazy bursztynu z kolekcji H.R. Goepperta – w Muzeum Geologicznym, Muzeum Mineralogicznym, Muzeum Przyrodniczym.

Położenie Polski na obszarze „bursztynodajnej Północy” zaważyło o obecności bursztynu w życiu naszym i naszych przodków, o czym świadczą zbiory polskich muzeów (Gierłowska 2005; Kosmowska-Ceranowicz 1982; Kosmowska-Ceranowicz, Popiołek 1981; Kosmowska-Ceranowicz, Pietrzak 1985; Pielińska 2011; Pielińska, Gronuś-Dutko 2009)*.

Artykuł ukazał się w publikacji podsumowującej Międzynarodowe Sympozjum Badaczy Bursztynu „Złoża – kolekcje – rynek” w czasie targów Amberif 2013.