Bursztyn bałtycki (sukcynit) to kopalna żywica, która powstała w warunkach naturalnych przed 45 milionami lat. Mimo wielu procesów, jakim żywica podlegała zmieniając się w bursztyn, nadal pozostaje w stadium fosylizacji, tzn. procesów utleniania oraz polimeryzacji. Jako że proces ten trwa nadal, bursztyn stale się zmienia, można zatem przyjąć, że jest to "żyjący" kamień, a przy tym przyjazny człowiekowi. Nasi przodkowie interesowali się nim i wykorzystywali do swoich potrzeb już w XIII tysiącleciu p.n.e. Z tego okresu pochodzą, uznawane obecnie za najstarsze, proste rysunki drapieżników i dzikich koni wykonane z bursztynu, a odnalezione w Meindorf na terenie Niemiec oraz w Polsce w Siedlnicy.
Tak więc ten niezwykły kamień już od kilkunastu tysiącleci pozostaje stale w kręgu zainteresowań człowieka, który wykorzystywał go w rzemiośle i sztuce, wierząc także w jego właściwości magiczne i lecznicze. Obecnie bursztyn zdobi większość wytwarzanej w Polsce biżuterii srebrnej, eksportowanej na rynki całego świata.
- Bursztyn jest lekki, jego gęstość jest porównywalna z gęstością wody morskiej i wynosi od 0,96 do 1,096 g/cm3. Stanowi to istotną zaletę użytkową, bowiem mogą być wykonywane i noszone okazałe ozdoby z bursztynu: naszyjniki, wisiory, kolczyki.
- Bursztyn jako jedyny wśród żywic kopalnych zawiera 3-8% kwasu bursztynowego – substancji leczniczej o wielorakim działaniu; najwięcej jest jej w korze, czyli w jego powierzchniowej warstwie.
- Bursztyn pływa w słonej wodzie, w słodkiej zaś w większości przypadków tonie. Pojawiając się w odległych wiekach na wzburzonych po sztormach falach chłodnych mórz Bałtyckiego i Północnego, zaciekawiał i sugerował tkwiącą w nim wyjątkową nadprzyrodzoną siłę. Bywa tak i dziś: w okresach chłodnych (marzec, listopad), kiedy temperatura wody wynosi około 4°C a jej gęstość jest największa, bursztyn pod wpływem falowania morza unosi się z dna a fale wyrzucają go na plażę.
- Występuje w złożach: w okolicach Zatoki Gdańskiej, na Sambii i u nasady Helu (są to najbogatsze na świecie złoża bursztynu), jak również na Lubelszczyźnie w okolicach Lubartowa, na Polesiu Wołyńskim (zwany bursztynem ukraińskim) i Bitterfeldu (zwany bursztynem saksońskim). Zalega w złożach na głębokości od kilku do około 150 metrów (zobacz: Złoża bursztynu bałtyckiego)
- Bursztyn surowy występuje w różnorodnych nieprzypadkowych formach (np. krople , sople, tzw. potoki) i bryłkach różnej wielkości, które są świadectwem jego powstawania i przemieszczania. (zobacz: Geneza bursztynu bałtyckiego)
- Bursztyn charakteryzuje się wielką różnorodnością odmian barwnych: od najbardziej cenionej w dawnych wiekach barwy białej, poprzez wszystkie odcienie żółci i brązów do specyficznej czerwieni. Spotyka się również bursztyn o barwie niebieskawej, zielonkawej a nawet czarnej. Rozróżnia się pierwotne i wtórne barwy bursztynu. (zobacz: Odmiany bursztynu bałtyckiego)
- Bursztyn często zawiera inkluzje organiczne: owady, pajęczaki, wije, drobne płazy, szczątki roślin, ziarna piasku oraz pęcherzyki gazów. Są one źródłem wiedzy o czasie, w którym bursztyn powstawał, zwierzętach żyjących w bliskości żywicującego drzewa lub aktywnych w okresach wycieku żywicy. Wyjątkową inkluzję stanowi w bryłce naturalnego bursztynu bałtyckiego okaz jaszczurki zwany "Jszczurką Gierłowskiej", znajdujący się w zbiorach Muzeum Bursztynu w Gdańsku.
- Wartość bursztynu zależy generalnie od wielkości bryłek, ale decydujące znaczenie ma zasada – znana już w odległych wiekach bursztynnikom, którzy wiedli spory o zakup surowca – mówiąca, że "bryły równe sobie ciężarem nie mają jednakowej ceny, która zależy od czystości, przezroczystości, rzadkości, szlachetności kolorów"(J. Grabowska).
- Bryłki bursztynu są cieplejsze od innych kamieni, a potarte przyciągają drobinki suchej trawy i drobne skrawki papieru, bowiem bursztyn ma zdolność do uzyskiwania wskutek takiego zabiegu ładunku elektrycznego. Ładuje się ujemnie – korzystnie dla człowieka.
- Przewodnictwo cieplne i elektryczne bursztynu jest niskie i izotropowe, tj. jednakowe we wszystkich kierunkach.
- Podpalone bryłki bursztynu palą się, płonąc żółtym, jasnym płomieniem, roztaczając przy tym żywiczną, przyjemną woń. Pliniusz pisał: "Wiórki bursztynowe zanurzone w oliwie palą się jaśniej niż włókno lnu, a także dłużej".
- Bursztyn jest bardzo niejednorodny pod względem składu chemicznego.
Tworzą go:
C (węgiel) – od 61 do 81%
H (wodór) – od 8,5 do 11%
O (tlen) – około 15%
S (siarka) – około 0,5% jako składnik wtórny może występować w ilości do kilku procent.
Bursztyn zawiera także inne pierwiastki śladowe i minerały. - Bursztyn nie daje się całkowicie sprowadzić do roztworu. Rozpuszcza się częściowo w niektórych związkach organicznych w: metanolu w 20-15%, eterze w 18-23%, chloroformie w 20,6%, benzenie w 21%, terpentynie w 25%.
- Twardość bursztynu w skali Mohsa wynosi od 2 do 3, a jego mikrotwardość kształtuje się w zakresie od 19,9 do 29 kg/mm2. Uzależniona jest ona od odmian; i tak: kościany to 19,9 kg/mm2, przezroczysty – 26,2 kg/mm2, zwietrzały – 27 kg/mm2. Wahania stopnia mikrotwardości w jednej bryłce bywają rzędu nawet ± 5 kg/mm2.
- Wewnętrzna struktura bursztynu jest różnorodna, głównie porowata lub pienista, ale bywa i lita. Porowata i pienista składa się z pęcherzyków gazu, których liczba i rozmieszczenie w bryłce ma wpływ na stopień przezroczystości i zabarwienie bursztynu, ale nie tylko, co wykazały najnowsze badania jego struktury. Ciekawostką jest odkrycie w bryłkach przezroczystego bursztynu budowy o bardzo cieniutkich warstwach. Jak również fazy krystalicznej w bursztynie – odkryte kryształy mają zróżnicowany pokrój: tabliczkowy, pręcikowy lub powyginanych kryształów włóknistych i "występują wewnątrz pęcherzyków gazu podobnie jak szczotki kwarcu w owalnych geodach" (B. Kosmowska-Ceranowicz).
- Bursztyn cechuje charakterystyczny muszlowy przełam.
- Zarysowanie powierzchni bursztynu powoduje powstanie jasnej rysy i drobnych okruszków.
- Bursztyn podlega procesom wietrzenia, które przebiegają zarówno w osadzie, jak i poza osadem po wydobyciu bursztynu. W przeszłości w celu zabezpieczenia surowca bursztynowego przed wietrzeniem przechowywano go w solankach. Obecnie stosuje się zabezpieczające preparaty z wosków syntetycznych, nasycanie żywicą damarową lub kalafonią bursztynową w roztworach z terpentyną balsamiczną.
- Bursztyn zmienia się także głównie wskutek działania światła. Początkowo powierzchnia materiału ciemnieje, traci on na swej świetlistości i przejrzystości. W miarę wydłużania czasu ekspozycji powierzchnia staje się chropowata. Kolejny etap to pojawienie się drobnych spękań oraz łusek odłupujących się nawet przy lekkich poruszeniach i utrata tej warstwy.
- Z bursztynu poddanego suchej destylacji, bez dostępu powietrza w ogrzewanych retortach, otrzymujemy: kwas bursztynowy, olej i kalafonię, które mają zastosowanie w lecznictwie oraz jako wysokiej klasy impregnaty, składniki lakierów i werniksów.
- Bursztyn łatwo poddaje się obróbce: możliwe jest jego szlifowanie, cięcie, rzeźbienie, wykonywanie grawerunków, intaglio oraz kamei.
- Bursztyn gotowany w oleju roślinnym (migdałowym lub rzepakowym) mięknie i można go wtedy giąć.
- Gwałtownie podgrzany bursztyn pęka. Temperatura mięknięcia bursztynu to około 150°C , a topnienia – około 300°C.
- Bursztyn barwi się przy pomocy substancji naturalnych, takich jak wyciąg z rośliny Anchusa tinctoria, morska purpura i kozi tłuszcz – co odnotował już Pliniusz Starszy – oraz z wykorzystaniem barwników syntetycznych.
- Współcześnie wykorzystywany w jubilerstwie bursztyn bardzo często jest poprawiany. Poprawianie to proces przeprowadzany w autoklawach wypełnionych gazem obojętnym pod wysokim ciśnieniem: klarowania, utwardzania oraz zmiany koloru. W procesie tym istnieje możliwość uzyskania: całkowitej przejrzystości bryłek, całkowitego zespolenia warstwowych kawałków bursztynu, produkcji falsyfikatów inkluzji w bursztynie (miedzy dwiema częściami bryłki umieszcza się owady, piórka, muszelki oraz fragmenty roślin; po procesie bryłka nie ma śladu świadczącego o jej sklejaniu), powierzchniowego barwienia, ujednolicania pod względem koloru.
- Możliwe jest także prasowanie bursztynu, które polega na zespoleniu drobnego bursztynu, a nawet proszku bursztynowego w większe kawałki pod ciśnieniem. Powstaje materiał bursztynowy o strukturze zależnej od stosowanej technologii. W XIX wieku opatentowano metody prasowania bursztynu i nazwano je od nazwisk twórców: metodą Spillera oraz metodą Trebitscha. Dzisiaj postęp techniczny i technologiczny pozwala na uzyskanie wyrobów z bursztynu prasowanego, które bardzo trudno odróżnić od wyrobów wykonanych z naturalnych bryłek bursztynu.
- Według opracowań gemmologiczno-jubilerskich bursztyn cechuje połysk tłusty, woskowy. Bursztyn po procesach poprawiania ma połysk szklisty.
- Współczynnik załamania światła w bursztynie to 1,539 – 1,542. Dla porównania: dla szkła, z którego wykonywano pierwsze imitacje bursztynu, współczynnik ten wynosi 1,420 – 1,960.
- Badania i identyfikacja bursztynu są trudne, bowiem nie daje się on całkowicie rozpuścić w żadnym ze znanych obecnie rozpuszczalników. Skuteczna i pewna jest spektroskopia absorpcyjna w podczerwieni IR, gdzie wyznacznikiem diagnostycznym jest charakterystyczny odcinek krzywej zwany ramieniem bałtyckim, który tworzy się w przedziale pasm 1200-1260 cm -1.
- Bursztyn naturalny – nie poddany żadnym zabiegom, jedynie oszlifowany z kory i wypolerowany – żyje, bo wciąż trwa proces jego wewnętrznych przemian i w korzystny sposób służy człowiekowi.
Osobiście jestem przekonana, że jest to kamień, który przynosi szczęście. Wspomaga i wzmacnia pozytywną energię. Stabilizuje i odbudowuje zakłócone pracą wszechobecnych komputerów i komórek naturalne pole elektrostatyczne.
Bursztyn jest niezwykły i tajemniczy. Ale jest również fascynujący i piękny w tym, że pozwala nam się nim cieszyć i odkrywać swoje tajemnice.
Bibliografia:
1. E.Krzemińska, W. Krzemiński – W bursztynowej pułapce. Muzeum Przyrodnicze Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN Kraków 1993.
2. W. Gierłowski – Konserwacja bursztynu - aktualne problemy. Gdańsk 2000
3. B.Kosmowska-Ceranowicz – Bursztyn i inne żywice kopalne świata. Bursztyn bałtycki. Polski Jubiler Nr. 3(14) 2001
4. G. Gierłowska – Uroda bursztynu. Gdańsk 2004
5. G. Gierłowska – O dawnych kolekcjach bursztynu i gdańskiej jaszczurce. Wydawnictwo Bursztynowa Hossa Zalesie /Gdańsk 2005
6. B. Kosmowska Ceranowicz – Bursztynowe mikroświaty. ACADEMIA nr 1(5)2006
