Osady bursztynonośne Polski północnej są związane genetycznie z osadami rzecznymi paleogeńskiej delty gdańskiej, nagromadzonymi około 30–40 milionów lat temu wzdłuż północnego brzegu morza górnoeoceńskiego. Utwory bursztynonośne były transportowane do morza przez hipotetyczną rzekę Eridan (Kosmowska-Ceranowicz, 1989), następnie zostały przykryte miąższymi warstwami osadów paleogeńskich, neogeńskich i czwartorzędowych gromadzących się w kolejnych okresach geologicznych. Obecnie górnoeoceńskie osady bursztynonośne występują z reguły na głębokościach od 50 (na Sambii) do 150 m (w rejonie Chłapowa) poniżej powierzchni terenu.
Na Równinie Słupskiej bursztyn znalazł się na skutek transportu lodowcowego w plejstocenie. Bryłki bursztynu były przenoszone razem z osadami, w których wcześniej bursztyn się gromadził, w utworach określanych jako „niebieska ziemia”. Utwory te w rzeczywistości mają szarozieloną barwę i składają się z mułków piaszczystych i piasków mułkowatych z glaukonitem i muskowitem. Są one związane z ogniwem z Połczyna formacji mosińskiej dolnej (Kramarska i in., 2008). Sama nazwa „niebieska ziemia” została nadana prawdopodobnie przez niemieckich górników, którzy pracując w świetle lamp w podziemnych kopalniach bursztynu na Półwyspie Sambijskim właśnie tak określili osad, w którym bursztyn najczęściej znajdowano. W sztucznym świetle zielonkawy glaukonit stanowiący jeden z minerałów tego osadu nabierał bowiem niebieskawego odcienia.
Pakiety „niebieskiej ziemi” zostały oderwane z utworów paleogeńskich z rejonu dzisiejszej Zatoki Gdańskiej i przemieszczone przez lądolód w okresie ostatniego zlodowacenia. Takie wyrwane fragmenty jako kry lodowcowe znane z bursztynonośnych osadów znajdują się właśnie na wysoczyźnie morenowej w okolicach Możdżanowa. Należy jednak zaznaczyć, że w rejonie Słupska lądolód pozostawił wiele bursztynonośnych paleogeńskich kier lodowcowych. Świadczą o tym zarówno zapiski historyczne dotyczące prowadzonych zwykle przez słupskich bursztynników poszukiwań surowca, jak też przypadkowe znaleziska w trakcie kopania studni, czy prowadzenia prac budowlanych. Liczne kry lodowcowe w rejonie Słupska dokumentują także współczesne badania geologiczne, prowadzone w ramach kartowania geologicznego do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000.
Eksploatacja
W Możdżanowie bursztyn znajdowany w osadach plejstoceńskich eksploatowano już w XVII w. Prawdopodobnie w latach prosperity (1784–1786) wydobyto tutaj wiele ton surowca. W celu eksploatacji złoża ówczesny właściciel kopalni Żyd Liepmann niekiedy zatrudniał nawet 100 bursztyniarzy, którzy stawiali liczne kopalnie odkrywkowe o średnicy ok. 4 m i dochodzili do głębokości maksymalnie 6–7 m (Małka 2010). W artykule Błaszak (1987) podano, że głębokość kopalni w Możdżanowie mogła mieć wówczas powyżej 20 m, co wynika z błędnego tłumaczenia archiwalnych materiałów niemieckojęzycznych, które autorka cytuje. Błąd ten był wielokrotnie powielany w licznych publikacjach naukowych i popularnonaukowych.
Po nacięciu poziomu wód gruntowych kopalnię zalała woda i Liepmann wycofał się z działalności górniczej. Według niektórych źródeł przyczyną była również głęboka religijność Żyda, który nie pozwalał pracownikom wydobywać bursztynu w szabat. Po tym okresie najprawdopodobniej wydobycie bursztynu w rejonie Możdżanowa było kontynuowane przez innych właścicieli.
Archiwalne źródła na temat eksploatacji w Możdżanowie
Nieznanymi do tej pory źródłami archiwalnymi na temat historycznej eksploatacji w Możdżanowie (oraz dawnych kopalni bursztynu w Polsce) są mapy topograficzne w skali 1: 25 000 tzw. Urmesstischblätter, które znajdują się w zasobach Biblioteki Państwowej w Berlinie – Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturalnego (Staatsbibliothek zu Berlin – Preuβischer Kulturbesitz). Mapy Urmesstischblätter były opracowywane w XIX w. przez Pruski Sztab Generalny. Powstały w celu pokrycia terenu Prus jednolitą, dokładną, szczegółową mapą topograficzną. Wysoko oceniana wartość sukcynitu sprawiła, że zaznaczano również na nich lokalizację odkrywkowych kopalni surowca bursztynowego (Małka, 2016). Mapy te mają bardzo unikatowy charakter, istnieją tylko w formie rękopiśmiennej, nigdy nie zostały opublikowane. Arkusze map, na których zlokalizowano złoża bursztynu stanowią obecnie najstarszy wiarygodny obraz obszarów powydobywczych oparty na pomiarach geodezyjnych (triangulacji). W przypadku Możdżanowa cenny materiał źródłowy stanowi arkusz dawnej mapy Urmesstischblätter z ręcznie napisanym godłem – 319, Peest (sygn. N 729/319). Mapa została opracowana w 1836 r. przez pruskiego porucznika, o polsko brzmiącym nazwisku Glisczinski. Na podstawie tej mapy możemy wnioskować, że w Możdżanowie bursztyn wydobywano na początku XIX w. w czterech czynnych kopalniach odkrywkowych (szurfach), ewentualnie w płytkich szybikach. Widoczne na powierzchni terenu kopalnie miały kształt kół lub elips o średnicy kilku metrów, z wyraźnie zaznaczonym nagromadzonym wokół otworów urobkiem (ryc.1).
Prace badawcze w XX w.
Ponownie zainteresowanie złożem bursztynu w Możdżanowie miało miejsce w drugiej połowie XX w. Przeprowadzono wówczas liczne prace kartograficzne w trakcie opracowywania Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Uniejewska, Nosek, 1982), a także badania złożowe, które miały na celu m.in.: pomiar podstawowych parametrów złoża, oszacowanie zasobów bursztynu oraz określenie pozycji stratygraficznej utworów towarzyszących złożu kopaliny (Błaszak, 1978). W rejonie Możdżanowa oraz miejscowości Zaleskie, Zabłocie, Włynkówko udokumentowano kilka paleogeńskich kier glacjalnych, w poziomie glin zwałowych fazy pomorskiej, poznańskiej i leszczyńskiej (Uniejewska, Nosek, 1982). Nie we wszystkich krach występował jednak bursztyn, również wielkość frakcji bryłek bursztynu, ilość i jakość bursztynu w poszczególnych poziomach bursztynonośnych jest bardzo niejednolita.
Prace badawcze wykazały, że sukcynit w Możdżanowie znajduje się na kilku poziomach: płytko pod powierzchnią w osadach czwartorzędowych (w przetransportowanych przez lodowiec krach) oraz głęboko poniżej 100 m w osadach paleogeńskich, czyli w „niebieskiej ziemi” będącej przedłużeniem złoża sambijsko-chłapowskiego. Złoże bursztynu w Możdżanowie zostało rozpoznane na podstawie 15 wierceń (ryc. 2), przy czym cztery otwory (M-I, M-II, M-5, M-6) osiągnęły spąg osadów budujących krę paleogeńską, a otwory M-I i M-II przebiły cały kompleks utworów czwartorzędowych i osiągnęły osady paleogeńskie leżące in situ (Błaszak, 1987). Utwory kry glacjalnej reprezentowane przez szarozielone mułki piaszczyste i piaski mułkowate z glaukonitem, muskowitem i bursztynem, laminowane piaskiem z iłem, miejscami nieco zwęglone, z roztartymi szczątkami roślinnymi, ksylitem i uwęglonym detrytusem. Analiza rdzeni wykazała również występowanie w profilu kry słabo wysortowanych, różnoziarnistych piasków kwarcowych ze żwirem, węglem brunatnym oraz agregatami żelazistymi i manganowymi. Utwory porwaka glacjalnego są silnie zaburzone glacitektonicznie i zlustrowane, z widocznymi płaszczyznami ślizgowymi (Błaszak, 1987).
Udokumentowane kry paleogeńskie zalegają na niewielkiej głębokości 2,5 – 6,0 m (wg. Uniejewskiej od 1,7 m) poniżej powierzchni terenu. Miąższość „niebieskiej ziemi” występującej w krach w Możdżanowie osiąga wartości pomiędzy 12,4 – 33,8 m. Spąg paleogeńskiej kry glacjalnej znajduje się na głębokości 18,4 – 37,3 m poniżej powierzchni terenu (średnio 27,3 m p.p.t.). Wiek osadów Błaszak (1987) określiła na dolny oligocen, przy czym najprawdopodobniej są to jednak osady górnoeoceńskie lub z pogranicza eocenu i oligocenu. Stropową część badanej kry stanowią utwory młodsze – mioceńskie i są one wykształcone w postaci czarnych i ciemnobrązowych mułków węglistych. Budowę geologiczną złoża bursztynu i lokalizację wykonanych wierceń przedstawiono na przekroju geologicznym: podłużnym i poprzecznym (ryc. 3) i mapie (ryc. 2). Wielkość bursztynu występującego w Możdżanowie waha się od 2 mm do 7 cm. Generalnie przeważają ziarna drobne, jednak duży wagowo udział frakcji grubych powyżej 20 mm, pozytywnie świadczy o jakości złoża. Dominuje bursztyn przejrzysty, ostrokrawędzisty, często otoczony korą zwietrzelinową. Powierzchnia bryłek jest pokryta licznymi bruzdami, niekiedy wypełnionymi substancją ilastą (ryc.4). Przeprowadzone badania geologiczne pozwoliły oszacować zasoby surowca, ciągle jeszcze oczekującego na eksploatację na blisko 20 ton (Błaszak, 1987). Niestety pewnym utrudnieniem dla ewentualnej eksploatacji jest znaczny udział materiału gliniastego w złożu oraz brak dostępu do zbiornika wody, co umożliwiłoby wydobycie metodą hydrauliczną. Obecnie w okolicach Możdżanowa, poza terenem przebadanym w ubiegłym wieku, prowadzone są intensywne prace poszukiwawcze złóż bursztynu (informacja od geologa wojewódzkiego M. Kowalskiego). Czas pokaże, czy zostaną one uwieńczone sukcesem.
Możdżanowo unikalną atrakcją geoturystyczną
Możdżanowo stanowi nie tylko potencjalny obszar inwestycji wydobywczych, lecz także unikalną atrakcję geoturystyczną. Na obszarze dawnej kopalni bursztynu w Możdżanowie zatwierdzono na mocy Rozporządzenia Wojewody Pomorskiego z dnia 07.11.2001 stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej. Lokalizacja geostanowiska przedstawiona w Geoserwisie Mapy, Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ), nie pokrywa się jednak z rzeczywistością. Zachowane wyrobiska znajdują się w obrębie zadrzewień na terenie rolnym, natomiast na mapie GDOŚ za dawną kopalnię bursztynu uznano malowniczy szpaler posadzony wzdłuż okręgu, na terenie posiadłości bursztynnika N. Kalskiego. Na zdjęciach lotniczych miejsce to, ze względu na swój kulisty kształt przypomina wyrobisko pogórnicze bursztynu (ryc. 2).
Geostanowisko Możdżanowo znajduje się w „Katalogu obiektów geoturystycznych w Polsce” (Słomka i in., 2006), z tego powodu jest dosyć znane i często odwiedzane m.in. przez nauczycieli akademickich, studentów i pasjonatów geologii. Na dawne wydobycie bursztynu nakładają się ślady współczesnej, prowadzonej w XX w. legalnej i „dzikiej” (niekontrolowanej) eksploatacji. Ślady dawnej eksploatacji są widoczne w obrębie zadrzewień śródpolnych, są to niewielkie nieregularne, lejkowate wyrobiska o średnicy kilku metrów.
Zachowanie dziedzictwa geologicznego i kulturalnego Możdżanowa powinno stanowić priorytet dla władz lokalnych. Miejsce to oferuje również unikatowe oraz innowacyjne możliwości inwestycyjne w zakresie geoturystyki.
Literatura:
Błaszak M., 1987, Bursztyn w osadach trzeciorzędowych w okolicy Możdżanowa koło Słupska. Biul. Państw. Inst. Geol. 356: 103-119, Warszawa.
Kosmowska-Ceranowicz B., 1989, Tajemnice bursztynu. Warszawa. Sport i Turystyka.
Kosmowska-Ceranowicz B. (red.), 2002, Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce, 158, Biblioteka Kurpiowska im. Stacha Konwy, Łomża.
Kramarska R., Kasiński J., R., Sivkov V., 2008, Bursztyn paleogeński in situ w Polsce i krajach ościennych – geologia, eksploatacja, perspektywy. Górnictwo Odkrywkowe 50, 2–3: 97–110. Wrocław.
Małka A., 2010, Dawne kopalnie i metody eksploatacji złóż bursztynu bałtyckiego. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, 439: 491–506, Warszawa.
Małka A., 2015, Śladami bursztynowego górnictwa w woj. pomorskim. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 22 – Geografia historyczna & HGIS. Łódź: 65–86.
Słomka T., Kicińska-Świderska A., Doktor M., Joniec A., 2006, Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce, 170–171, Kraków.
Uniejewska M., Nosek M., 1982, Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000 ark. Ustka (9), Wydawnictwa Geologiczne.
FOTOGRAFIE:
Ryc. 1. Fragment dawnej mapy topograficznej Urmesstischblätter z zaznaczonymi kopalniami bursztynu w rejonie Możdżanowa (źródło: Biblioteka Państwowa w Berlinie; sygn. N 729/319).
Ryc. 2. Lokalizacja wierceń i granic złoża bursztynu w Możdżanowie (na podstawie Błaszak, 1987; podkład ortofotomapa: www.geoportal.gov.pl)
Ryc. 3. Przekrój poprzeczy i podłużny przez złoże w Możdżanowie (na podstawie Błaszak, 1987)
Ryc. 4. Bryłki bursztynu z Możdżanowa (fot. N. Kalski)