Truizmem jest już dzisiaj stwierdzenie, że społeczności pradziejowe Europy Środkowej utrzymywały ze sobą kontakty handlowe1. W wielu przypadkach celem był obrót bursztynem, zarówno jako surowcem, jak też gotowymi wyrobami2. W literaturze oraz powszechnym rozumieniu utożsamiany on jest z funkcjonowaniem szlaków bursztynowych. Pojęcie to należy jednak rozumieć nie jako rzeczywista sieć dróg z faktoriami kupieckimi, lecz jako najbardziej prawdopodobne kierunki dystrybucji od grup pozyskujących bursztyn do użytkowników.
Najstarsze znaleziska bursztynu związanego z działalnością człowieka pochodzą z górnego paleolitu. Najnowsze badania w Nowej Wsi pow. Bolesławiec pozwalają z dużym prawdopodobieństwem odnieść je do kultury Federmesser3. Dowody związane ze zorganizowanym pozyskiwaniem i dystrybucją omawianego surowca pochodzą ze schyłkowego neolitu4. Wiążą się one z południowo-wschodnimi pobrzeżami Bałtyku i Żuławami Wiślanymi zamieszkanymi przez ludność kultur: amfor kulistych i rzucewskiej. W okolicach Sandomierza przebywały społeczności kultury złockiej, która zarówno użytkowała bursztyn, jak też pośredniczyła w dalszej jego dystrybucji na południe. W tym przypadku arterią komunikacyjną była najpewniej Wisła. Na terenie Polski można w omawianym czasie wyróżnić dwa boczne odgałęzienia „szlaku neolitycznego” – obydwa wiodą z terenów nad dolną Wisłą. Jeden z nich prowadzi przez Mazury, na północny-wschód5, drugi zaś przez Kujawy w dorzecze środkowej Warty6.
W epoce brązu mamy do czynienia ze zmianami, które utrzymają się, poza nielicznymi epizodami, aż do końca pradziejów. Polegają one na zmniejszeniu roli osi Wisły (wyjątek stanowi tylko dolny jej bieg) jako głównego kierunku dystrybucji, a przejęcie tej funkcji przez Noteć, Wartę i Odrę. W epoce brązu można także wskazać dwa okresy związane z różnym nasileniem dystrybucji bursztynu. Pierwszy z nich związany jest z wczesną epoką brązu i odznacza się intensywnością eksportu. Bursztyn pozyskiwany nadal nad Bałtykiem trafiał przez Kujawy do społeczności kultury unietyckiej, wchodzących w skład formującej się środkowoeuropejskiej protocywilizacji wczesnej epoki brązu7. Ludność ostatniego z wymienionych ugrupowań część surowca zatrzymywała na własne potrzeby, a resztę eksportowała dalej8. W omawianym czasie także w kręgu kultur śródziemnomorskich, bursztyn był surowcem niezwykle cennym, a co za tym idzie poszukiwanym9. Najpewniej „szlaki” przebiegały wzdłuż rzek do Morza Czarnego, Egejskiego i Adriatyckiego10. Być może o zorganizowanej formie obrotu bursztynem na wspomnianym szlaku mogą świadczyć tzw. idole chlebkowate, które według części badaczy, na podstawie analogii ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, służyły do rejestrowania i kwitowania transakcji handlowych11. Skupiska takich artefaktów znane są głównie z obszarów między Padem a Alpami oraz nad środkowym Dunajem, a dwa analogiczne idole pochodzą także z międzyrzecza Wisły i Odry12. Ich rozprzestrzenienie pokrywa się zatem ze strefą funkcjonowania wczesnobrązowego szlaku bursztynowego, co można by łączyć ze zorganizowanym obrotem bursztynem. Odkryty w 2011 roku w Wieliszewie koło Warszawy depozyt, w skład którego poza ceramiką i wytworami krzemiennymi wchodziły również paciorki bursztynowe pochodzące z kultury unietyckiej lub iwieńskiej, wskazuje na istnienie regionalnego szlaku (szlaków ?) o przebiegu równoleżnikowym.
Drugi z wymienionych okresów związany głównie z dominacją kultury łużyckiej, z której pochodzi stosunkowo niewiele znalezisk bursztynu. Paradoksalnie w tym czasie na południu Europy surowiec ten był nadal ceniony, a odkrycia na cmentarzyskach wskazują na duży jego napływ. Można zatem przyjąć, że niemal w całości trafiał do Europy południowej, gdzie wytwarzano z niego charakterystyczne dla tego obszaru cylindryczne paciorki z dookolnymi żeberkami. Znane są one z Krety, Rodos, Syrii, zachodnich Bałkanów, Italii, Sardynii oraz Ukrainy13. Brak miejsc, które można wskazać jako etapy pośrednie na drodze dystrybucji uniemożliwiają wskazanie najbardziej prawdopodobnego szlaku lub szlaków transportu. Ostatnio wskazywany jest Wołyń jako ośrodek wydobycia alternatywny dla nadbałtyckiego14. Stąd właśnie bursztyn miałby trafiać w strefę zdominowaną przez cywilizacje basenu Morza Śródziemnego i Czarnego. Jednak w świetle braku jakichkolwiek dowodów archeologicznych na pradziejowe wydobycie omawianego surowca na Wołyniu, prezentowaną koncepcję można potraktować jako założenie czysto teoretyczne.
We wczesnej epoce żelaza zainteresowanie bursztynem nasiliło się. Surowiec docierał z południowo-wschodnich pobrzeży Bałtyku, przez dolną Wisłę, dorzecze Warty, Odry i środkową Łabę do strefy podalpejskiej i dalej do północnej Italii. Szczególną rolę odgrywała w tym wypadku ludność związana z kręgiem cywilizacji halsztackiej, której stanowiska bogate w wyroby bursztynowe zostały niedawno odkryte w okolicach Wrocławia15.
W okresie dominacji Celtów, a po ich upadku Imperium Rzymskiego, mamy do czynienia ze zorganizowanym handlem dalekosiężnym potwierdzonym nie tylko znaleziskami archeologicznymi, lecz także źródłami pisanymi. Na terenie Węgier, Czech i Moraw oraz na Śląsku funkcjonowały pracownie bursztyniarskie i towarzyszące im składy surowca z Hradiśte koło Stradonic, Starego Hradiska, Wrocławia-Partynic16. Od założenia w II w. p. Chr. kolonii rzymskiej w Akwilei stała się ona centrum obrotu bursztynem, skąd brały początek wyprawy na północ17. W obrębie państwa rzymskiego można wskazać dość precyzyjnie szlaki, które wiązały się z siecią doskonałych dróg łączących ośrodki miejskie takie jak: Virunum, Lentio, Emova, Poetovio, Savaria, Scarbantia, Carnuntum. Jeden z nich przebiegał dalej wzdłuż Wełtawy do środkowych Czech, następnie w górę Łaby przez Łużyce i Dolny Śląsk w dół Odry ku Warcie i dalej ku dolnej Wiśle z odgałęzieniem na Sambię. Drugi, po przekroczeniu granicy na Dunaju w okolicach Carnuntum, prowadził wzdłuż Morawy do Bramy Morawskiej i dalej na północ wzdłuż Warty, przez Kujawy do ujścia Wisły i na Sambię. Część badaczy wskazuje na istnienie jeszcze trzeciego „wschodniego” szlaku łączącego południowo-wschodnie pobrzeża Bałtyku: przez Mazury, północne Mazowsze, wzdłuż Bugu do Karpat, a tam przez przełęcze i Siedmiogród na południe do wybrzeży Adriatyku18.
W tym czasie mamy również do czynienia w Europie środkowej z lokalnymi odgałęzieniami głównych szlaków. Jedno z nich biegło na Mazowsze, gdzie w okolicach Warszawy funkcjonowały liczne osady związane z prężnym ośrodkiem hutnictwa żelaza.
Niepokoje społeczne w okresie wędrówek ludów zburzyły istniejący porządek społeczno-polityczny, przyczyniając się w wielu wypadkach do zmian powiązań gospodarczych, a co za tym idzie, zaniku istniejących w Europie szlaków handlowych. We wczesnym średniowieczu zupełnie nowe układy polityczne i handlowe doprowadziły do całkowitego zaniku dystrybucji bursztynu w Europie środkowej. Był nadal był obiektem handlu, lecz szlak przebiegał Morzem Bałtyckim i rzekami Europy Wschodniej – tzw. „szlak od Waregów do Greków”.
Literatura:
- Clark J. G. D., 1957. Europa przedhistoryczna. Podstawy gospodarcze. Warszawa PIW, : 217-234; GIMBUTAS M., 1965. Bronze Age Cultures in central and eastern Europe. Paris-Haga-London, 32n,; MACHNIK J., 1978. Wczesny okres epoki brązu. W: A. Gardawski, j. Kowalczyk, Prahistoria ziem polskich, t. III. Wczesna epoka brązu. Wrocław: Ossolineum. 19-26, ryc.7; Bukowski Z., 1998. Pomorze w epoce brązu w świetle dalekosiężnych kontaktów wymiennych. Gdańsk Gdańskie Towarzystwo Naukowe & Zbigniew Bukowski.
- GIMBUTAS M., 1965. Bronze Age Cultures in central and eastern Europe. Paris-Haga-London,: fig. 15; Wielowiejski J.,1980. Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego. Wrocław: Ossolineum; Bukowski Z., 2002. Znaleziska bursztynu w zespołach z epoki brązu i z wczesnej epoki żelaza z dorzecza Odry oraz Wisły. Warszawa IAiE PAN; Mazurowski r. F., 2005. Rola Żuław Wiślanych w rozwoju prehistorycznego bursztyniarstwa i kontaktów wymiennych z interiorem. . W: B. Kosmowska-Ceranowicz, W. Gierłowski, Bursztyn poglądy opinie. Gdańsk, : 111-116; Czebreszuk J., 2011. Bursztyn w kulturze mykeńskiej. Poznań. Wydawnictwo Poznańskie, 158-162
- Burdukiewicz J. M., Furmanek M.. Wielokulturowe stanowisko Nowa Wieś 2 powiat Bolesławiec. W:„Archeologiczne zeszyty autostradowe Z. 6 Badania na autostradzie A4” część IV, Wrocław 2007, 84-86, ryc. 42, 43)
- Mazurowski r. F., 2005. Żuławski region bursztyniarski sprzed 4500 lat. iW: B. Kosmowska-Ceranowicz, W. Gierłowski, Bursztyn poglądy opinie. Gdańsk, 108-110.
- Manasterski D., 2009. Pojezierze Mazurskie u schyłku neolitu i na początku epoki brązu w świetle zespołów typu Ząbie-Szestno. Warszawa IA UW, 91-94.
- Czebreszuk J., 2011. Bursztyn w kulturze mykeńskiej. Poznań. Wydawnictwo Poznańskie, 41.
- Czebreszuk J., 2011. Bursztyn w kulturze mykeńskiej. Poznań. Wydawnictwo Poznańskie, 47; Makarowicz P., 1998. Rola społeczności kultury iwieńskiej w genezie trzcinieckiego kręgu kulturowego. Poznań UAM, 253-254; Manasterski D., 2009. Pojezierze Mazurskie u schyłku neolitu i na początku epoki brązu w świetle zespołów typu Ząbie-Szestno. Warszawa IA UW, 145-146, tam dalsza literatura).
- Bukowski Z., 2002. Znaleziska bursztynu w zespołach z epoki brązu i z wczesnej epoki żelaza z dorzecza Odry oraz Wisły. Warszawa IAiE PAN 54-55; Czebreszuk J., 2011. Bursztyn w kulturze mykeńskiej. Poznań. Wydawnictwo Poznańskie, 56.
- Czebreszuk J., 2011. Bursztyn w kulturze mykeńskiej. Poznań. Wydawnictwo Poznańskie, p. 103n.
- Czebreszuk J., 2011. Bursztyn w kulturze mykeńskiej. Poznań. Wydawnictwo Poznańskie, s. 158-162, ryc. 32.
- Fogel J., Langer J. J., 1999. Europejskie “idole chlebkowate” z wczesnej epoki brązu. Próba nowej interpretacji treści metodami matematycznymi. Folia Praehistorica Posnaniensia 9, 87-99.
- Kaczmarek M., 2012. Epoka brązu na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej w świetle interregionalnych kontaktów wymiennych, Poznań, ryc. 48.
- Choińska-Bochdan E., 2003. Bursztyn w kulturze. w: H. Paner, B. Kosmowska-Ceranowicz. Z bursztynem przez tysiąclecia. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, ryc. II.38.
- Czebreszuk J., 2012. Przyczynek do badań nad genezą bursztynu w kulturze mykeńskiej. Prace Muzeum Ziemi Nr 50 (w druku).
- GEDIGA B., 2007. Problemy obrazu kultury wczesnej epoki żelaza na Śląsku w świetle nowych badań terenowych. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne. vol. 49, 123-146.
- Choińska-Bochdan E., 2003. Bursztyn w kulturze. w: H. Paner, B. Kosmowska-Ceranowicz. Z bursztynem przez tysiąclecia. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, p. 68-73.
- Wielowiejski J.,1980. Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego. Wrocław: Ossolineum
- Okulicz-Kozaryn J., Nowakowski W., 1996. In search of the Amber Routes. Traces of contacts between South-Eastern Coasts of the Baltic Sea and Celto-Illyrian and Dacian territories. W: Kontakte längs der Bernsteinstrasse (zwischen Caput Adriae und den Ostseegebieten) in der Zeit um Christi Geburt. Kraków, 157-170.
Artykuł ukazał się w publikacji podsumowującej Międzynarodowe Sympozjum Badaczy Bursztynu Złoża – kolekcje – rynek w czasie targów Amberif 2013.