Współczesna eksploatacja złóż bursztynu metodą hydrauliczną

Geologiczne zasoby złóż bursztynu w Polsce wg. danych z końca 2011 r. wynoszą 1118 t (Szufilcki i in., red., 2012), są to złoża występujące w osadach holoceńskich, plejstoceńskich i paleogeńskich.

Zgodnie z nową ustawą z dnia 9 czerwca 2011 r. „Prawo geologiczne i górnicze” prowadzenie prac poszukiwawczych i rozpoznawczych bursztynu nie wymaga uzyskania koncesji, ponieważ bursztyn jako kamień ozdobny nie jest objęty własnością górniczą (wymagany jest jedynie projekt robót geologicznych). Koncesja jest niezbędna w celu eksploatacji złóż.

Ze względu na stochastyczne, nieregularne formy akumulacji bursztynu oraz specyfikę metodyki eksploatacji wskazane byłoby równoczesne prowadzenie prac poszukiwawczych, rozpoznawczych i wydobywczych (Nieć i in., 2010). W przepisach ustawy „Prawo geologiczne i górnicze” nie do końca więc zostały uwzględnione zgłaszane przez geologów (Jurys i in., 2008) potrzeby dostosowania prawa do specyfiki eksploatacji tej kopaliny. W związku z tym nadal nierozwiązanym pozostaje problem nielegalnej, dzikiej eksploatacji, która przyczynia się do dewastacji terenów leśnych i uniemożliwia metodyczne, racjonalne zagospodarowanie złóż bursztynu. 

W Polsce złoża bursztynu są związane genetycznie z osadami paleogeńskimi i czwartorzędowymi. Ze względu na obszerny charakter tematu przedstawiono przede wszystkim rejony o największych udokumentowanych współcześnie i znacznych –  wiadomych z przekazów historycznych zasobach surowca bursztynowego. Zestawienie wszystkich miejsc znalezisk i dawnych kopalni bursztynu w katalogu i na mapach w podziale na województwa opracowane zostało w Muzeum Ziemi PAN. Katalog zawiera spis 744 pozycji (Kosmowska-Ceranowicz, 2002). Przeprowadzona przez jedną z autorek (A.M.) kwerenda literatury niemieckojęzycznej i historycznych materiałów kartograficznych wskazuje na konieczność ponownego uaktualnienia katalogu.

Eksploatacja złóż bursztynu bałtyckiego z osadów holoceńskich

Złoża bursztynu akumulowane w holocenie występują na powierzchni ziemi lub na niewielkich głębokościach, przede wszystkim na wybrzeżu Zatoki Gdańskiej. Nagromadzenia bursztynu zalegają także na dnie zatoki. Ze względu na powszechność ich występowania i stosunkowo łatwą dostępność, złoża sukcynitu redeponowane w holocenie zostały najwcześniej rozpoznane i pozyskiwane. Początkowo było to głównie zbieractwo bryłek bursztynu nagromadzonych w procesie sedymentacji brzegowej. Rejonami historycznej i współczesnej eksploatacji złóż bursztynu z osadów holoceńskich na obszarze Polski jest Mierzeja Wiślana i delta Wisły.

W nadmorskiej części delty Wisły bursztyn był permanentnie pozyskiwany od neolitu (Zalewska, 1971). Najstarsze ślady pozyskiwania bursztynu bałtyckiego w głębi lądu z osadów holoceńskich pochodzą z lat 2500-2200 p.n.e. i zostały udokumentowane przez archeologów na Żuławach Wiślanych (Mazurowski, 2005). Co najmniej od XVI w. wykopywano bursztyn nagromadzony w osadach holoceńskich na Mierzei Wiślanej (Kosmowska-Ceranowicz i Pietrzak, 1985).

Intensywna, przemysłowa eksploatacja bursztynu w tym rejonie miała miejsce w XIX i XX w. Na początku XIX wieku wydajność kopalni budowanych „na brzegach gdańskich” była wysoka, zdaniem wybitnego przyrodnika z tamtego okresu A. Humboldta (1861) większa niż kopalni sambijskich. W rejonie Wisłoujścia w drugiej połowie XIX w. wybudowano trzy kopalnie bursztynu, ich dokładna lokalizacja została przedstawiona na arkuszu Gdańsk mapy geologicznej Prowincji Prusy (Geologische Karte der Provinz Preußen) w skali 1:100 000 (Berendt, 1871). W tym czasie bursztyn wydobywano także w miejscowościach Brzeźno i Stegna (Klebs, 1883).

W roku 1868 intensywna eksploatacja złóż holoceńskich była prowadzona w okolicach Stegny przez firmę „Stantien & Becker”. Bursztyn wydobywano w lesie sosnowym, około 1 km od brzegu morza, z głębokości ok. 5 m. Ściany wykopu o szerokości ok. 4 m wzmacniano drewnianą obudową. Po nacięciu poziomu wód gruntowych, wodę usuwano przy pomocy dużych drewnianych łopat, a sukcynit był wydobywany spod wody przy pomocy kaszorków, czyli specjalnych siatek osadzonych na  długich kijach (Zaddach, 1869).

W początkach XX wieku przypadkowo natrafiono na duże ilości surowca bursztynowego podczas prac związanych z budową portu w Gdyni. Podczas prac budowlanych i robót refulacyjnych prowadzonych w latach 1924-1934 pozyskano znaczne ilości bryłek bursztynu, osiągających wagę nawet paru kilogramów (Kosmowska-Ceranowicz, 2004).

Do systematycznej eksploatacji złóż holoceńskich w okolicach Gdańska powrócono w latach 70. ubiegłego wieku (Listkowski i Łazowski, 1975). W maju 1972 roku wydano w Gdańsku 14 koncesji na wydobycie bursztynu (www.gdansk.pl), w tymże roku podczas eksploatacji złoża „Wisłoujście” położonego w dzielnicy Gdańska – Stogi po raz pierwszy zastosowano w celu wydobycia bursztynu metodę hydrauliczną (prawdopodobnie była ona stosowana do nielegalnej eksploatacji bursztynu już w latach 60. ubiegłego wieku). Technologia hydromechaniczna stanowi aktualnie najbardziej wydajny sposób poszukiwania i wydobycia złóż bursztynu (Jurys i in., 2008). Metoda ta polega na wykonaniu „dynamicznych, wędrujących lejów” w obrębie metalowej obręczy za pomocą silnego strumienia wody skierowanego pionowo w dół. Strumień wody jest doprowadzany do głowicy elastycznym wężem i zagłębiany w osady ręcznie przy pomocy żerdzi manipulacyjnych. Woda rozmywa i unosi urobek na powierzchnię terenu, gdzie następuje jego wyławianie przy pomocy siatki o rozmiarze oczek 0,5 cm. Głębokość eksploatacji maksymalnie dochodzi do kilkunastu metrów (Nieć, red., 2010).

W wyniku przeprowadzonych na początku lat 70. ubiegłego wieku prac geologicznych udokumentowano złoża Wisłoujście, Górki Zachodnie, Sobieszewo-Komary Pole1 oraz Sobieszewo-Komary Pole2. W późniejszych latach udokumentowano w kategorii C1 dwa rozsypiskowe złoża bursztynu: w 1996 r. złoże „Wiślinka” usytuowane na Żuławach Wiślanych (zasoby 3,3 Mg) i w 2009 r. złoże „Przeróbka” położone w rejonie Gdańska (zasoby 17 Mg). Są to obecnie złoża niezagospodarowane lub częściowo zagospodarowane.

Największym z udokumentowanych do tej pory holoceńskich złóż bursztynu było współcześnie już wyeksploatowane złoże „Wisłoujście”. Dla powierzchni 70 ha ustalono zasoby bursztynu w ilości 178 ton (Jurys i in., 2008). Ze względu na wcześniejszą prowadzoną już w XIX w. eksploatację surowca na tym obszarze, wzmianki o pozyskiwaniu bursztynu w przekazach XVIII-wiecznych przyrodników oraz nielegalne wydobycie w XX w., zasoby złoża „Wisłoujście” musiały być znacznie większe. 

Obszar położony w Delcie Wisły został aktualnie uznany za wysoce i umiarkowanie perspektywiczny, a w rejonie Gdańska są prowadzone prace poszukiwawczo-rozpoznawcze na gruntach będących własnością powiatu Miasta Gdańsk (Jurys i in., 2008; Nieć, red., 2010).

Poszukiwania nagromadzeń bursztynu prowadzono również na dnie Zatoki Gdańskiej, w podmorskiej części delty Wisły. Od końca lat 70. ubiegłego wieku w strefie przybrzeżnej kilkakrotnie podejmowano metodyczne poszukiwania bursztynu. Jedną z metod była metoda hydromechaniczna, zastosowana w 2005 r. przez Przedsiębiorstwo Robót Czerpalnych i Podwodnych sp. z o.o. z Gdańska. Wykonywanie wyrobisk poszukiwawczych odbywało się przy pomocy pogłębiarki ssąco-skrawającej, której praca polegała na zasysaniu osadów z dna i odprowadzeniu urobku przez system pływającego rurociągu na ponton roboczy zaopatrzony w przesiewacze. Urobek z pogłębiarki po mechanicznym oddzieleniu bursztynu na sitach składowano w wykonanym wcześniej wyrobisku na dnie morza (Jurys i in., 2008).

Historyczna eksploatacja złóż bursztynu bałtyckiego z osadów plejstoceńskich

Złoża bursztynu bałtyckiego związane genetycznie z redepozycją bursztynonośnych utworów paleogeńskich w czasie zlodowaceń plejstoceńskich mają obecnie głównie znaczenie historyczne. Współcześnie są to niemal całkowicie wyeksploatowane złoża, uprzednio intensywnie wydobywane w XVIII i XIX w m.in. na Kurpiach, na Równinie Tucholskiej, Pojezierzu Kaszubskim, Pobrzeżu Kaszubskim oraz Pobrzeżu Słowińskim. Jednym z najstarszych rejonów na terenie Polski, w którym kopano bursztyn, były przypuszczalnie obszary sandrowe na Kurpiach. Niemieccy badacze sądzili, że w okolicach Narwi pozyskiwano bursztyn już od czasów Pliniusza Starszego (Klebs, 1883).

Na początku XIX w. wydobycie złóż bursztynu na Kurpiowszczyźnie przyjęło zorganizowany charakter, osiągając apogeum w pierwszej połowie XIX w. Obszar występowania bursztynu był ograniczony liniami łączącymi miejscowości: Nidzica – Szczytno – Ruciane – Pisz, Pisz – Kolno – Nowogród, Nowogród – Ostrołęka – Krasnosielc, Krasnosielc – Chorzele – Janowo – Nidzica. W celu eksploatacji bursztynu drążono liczne szyby o głębokości do 1 m ppt. W latach 1835–1836 tylko w granicach leśnictwa ostrołęckiego wydobyto 1 435 kg bursztynu. Eksploatację bursztynu na terenach prywatnych prowadzili wówczas z reguły właściciele gruntów. Natomiast na terenach rządowych obszary bursztynodajne były oddawane w dzierżawę w drodze licytacji. Kopalnie rządowe na Kurpiach pozamykano już pomiędzy 1827–1839, ale ostatnią legalną kopalnię ostrołęcką dzierżawiono jeszcze w 1850 r. W latach 1880–1900 powszechnie jeszcze kopano bursztyn na gruntach prywatnych. W okolicy Rżańca prowadzono intensywną eksploatację do wybuchu I wojny światowej (Małka, 2010). 

Historycznymi obszarami górniczymi na Kurpiach zainteresowano się ponownie w latach 70. XX wieku. W 1977 i 1979 r., z inicjatywy Przedsiębiorstwa Państwowego „Jubiler” w Sopocie, Kombinat Geologiczny „Północ” w Warszawie przeprowadził wraz z PP „Jubiler” prace geologiczno-poszukiwawcze na Równinie Kurpiowskiej. Badaniami objęto trzy obszary: dolinę rzeki Rozogi, dorzecze Omulwi w gminie Lelis oraz rejon Czarnia–Surowe w gminie Myszyniec. Łącznie wykonano wówczas 73 otwory metodą udarowo-okrętną i 1397 otworów hydraulicznych sięgających do 10 m głębokości. W efekcie nie stwierdzono występowania nagromadzeń bursztynu przydatnych do eksploatacji metodą hydrauliczną i przebadane rejony oceniono negatywnie (Gradys, 1981). Rejon ten aktualnie nie odgrywa żadnej roli w gospodarce surowcem bursztynowym.

Kolejną bogatą strefą eksploatacji złóż bursztynu  w XVIII i XIX w. był wysoczyznowy obszar Gdańska i jego okolic. Złoża plejstoceńskie występowały w granicach obecnego miasta Gdańska w Lesie Oliwskim, Trzech Nurtach, Brętowie oraz na obszarze dzisiejszych gdańskich osiedli: Klukowo, Firoga, Bysewo i Kokoszki. Sukcynit pozyskiwano również w dzisiejszym powiecie gdańskim we wsiach: Kleszczewko, Różyny, Łęgowo, Kłodawa, Goszczyno, Bielkowo, Lublewo, Kowale, a także w Bąkowie na Bursztynowej Górze. Górniczą eksploatację złóż bursztynu prowadzono głównie sposobem odkrywkowym, budowano również prymitywne kopalnie podziemne (dochodzące nawet do około 20 m głębokości tzw. oszalowane kopalnie wieloszybikowe). W Klukowie w okresie 1869–1971 bursztyn wydobywano w czterech kopalniach położonych w okolicach wsi Dreieck (Trzy Norty) i Viereck (obecnie osiedle Firoga w Gdańsku). Dokładna lokalizacja tych kopalni została przedstawiona na arkuszu Gdańsk mapy geologicznej Prowincji Prusy (Geologische Karte der Provinz Preußen) w skali 1:100 000 (Berendt, 1871).
Złoża plejstoceńskie bursztynu były eksploatowane w XIX wieku również w Bąkowie, na Bursztynowej Górze i w pobliskim Lublewie. Plejstoceńskie nagromadzenia bursztynu stanowiły całe pakiety paleogeńskich osadów bursztynonośnych transportowane przez lodowiec w postaci kier glacjalnych oraz ziarna i otoczaki transportowane w rozproszeniu.

Na początku XX wieku w ramach prac kartograficznych przeprowadzono w omawianym rejonie badania geologiczne, które pozwoliły określić zasięg i charakter osadów. W objaśnieniach do mapy geologicznej arkusz Pruszcz Gdański z 1903 r. (Wolff, 1903a,b) znajdujemy opisy paleogeńskich osadów bursztynonośnych, tzw. „niebieskiej ziemi”. Precyzyjnie, jak na owe czasy, określono wiek tych osadów na dolny oligocen. Osady te udokumentowano w trakcie badań geologiczno-zdjęciowych m.in. na Bursztynowej Górze w okolicach Bąkowa. Do badań geologicznych w rejonie Lublewa, Kokoszek i Klukowa powrócono w latach 70. ubiegłego wieku – w przewierconych osadach nie stwierdzono jednak obecności bryłek bursztynu (Sylwestrzak, 1975).

Jedynym współcześnie perspektywicznym obszarem występowania bursztynu w osadach plejstoceńskich jest rejon Możdżanowa na Pobrzeżu Słowińskim. Złoże bursztynu było znane tutaj już od drugiej połowy XVIII w. W latach 1782–1784 w okolicach Starkowa i Możdżanowa działało wiele kopalń założonych przez kupca Liepmanna. Były to z reguły płytkie wyrobiska, ich głębokość dochodziła maksymalnie do 4 m ppt (Małka, 2010). Po nacięciu poziomu wód gruntowych zaniechano dalszej eksploatacji.

W późniejszym okresie, w latach 1950–1956 wykonano w Możdżanowie głębokie wiercenia, mające na celu rozpoznanie złoża, a w 1957 r. przeprowadzono w omawianym rejonie prace poszukiwawcze złóż bursztynu. W latach 1974–1975 wykonano 13 otworów do przeciętnej głębokości 20 m i dwa głębsze otwory, M I do głębokości 173,5 m (otwór ten osiągnął strop utworów mezozoicznych) i M II do głębokości 70,3 m. Oba wymienione otwory osiągnęły warstwy paleogeńskie leżące in situ. Bursztyn udokumentowano w 11 otworach. Badania wykazały, że płytko pod powierzchnią terenu na głębokości 2,5–6,0 m ppt, w osadach czwartorzędowych znajduje się kra glacjalna – porwak osadów górnoeoceńskich. Osadami kry są mułki, iły, niekiedy ksylit z węglem brunatnym oraz piaski kwarcowe z odłamkami bursztynu. Utwory paleogeńskie na wtórnym złożu osiągają miąższość 12,4–33,8 m. Bursztyn występuje tu w formie nierównomiernie rozmieszczonych gniazd. Wiek osadów kry paleogeńskiej jest określany na górny eocen, a występowanie bursztynu jest związane z ogniwem z Połczyna formacji mosińskiej dolnej (Błaszak, 1987; Kramarska i in., 2010).

Geologiczne zasoby bilansowe bursztynu w rejonie Możdżanowa określono na 10 Mg (Szufilcki i in., red., 2012). Z powodu braku inwestorów złoże nie zostało jeszcze zagospodarowane.

Perspektywy eksploatacji złóż bursztynu bałtyckiego z osadów paleogeńskich

Paleogeńskie złoża bursztynu bałtyckiego występujące w Polsce nigdy nie były i do tej pory nie są eksploatowane. Asocjacja bursztynonośna wieku paleogeńskiego występuje w dwóch rejonach: na obszarze północnej Lubelszczyzny i w rejonie Władysławowa. Na północnej Lubelszczyźnie występowanie utworów bursztynonośnych jest związane z formacją z Siemienia datowaną na górny barton (Woźny, 1966) i priabon (Kasiński i Tołkanowicz, 2007). Pokrywę osadów paleogeńskich w omawianym rejonie tworzą klastyczne utwory czwartorzędowe. Najczęściej są to żółtobrunatne i szare drobno- i średnioziarniste piaski kwarcowe i polimiktyczne, czasami mułkowate, bardzo drobnoziarniste piaski mułkowate oraz gliny morenowe lessopodobne.

W 2004 r. zostało udokumentowane w kategorii D złoże „Górka Lubartowska”. Wyliczone zasoby określono na 1088 Mg przy średniej zasobności 376,8 g/m2. Asocjacja bursztynonośna na tym obszarze występuje płytko (średnio na rzędnej 12 m), a średnia miąższość warstwy złożowej wynosi ok. 10 m (Kasiński i Tołkanowicz, 1999). Z powodu braku inwestorów złoże nie zostało do tej pory zagospodarowane.

Drugim obszarem występowania bursztynu w osadach paleogeńskich są okolice Władysławowa. Osady bursztynonośne na Pobrzeżu Kaszubskim zostały rozpoznane na obszarze Kępy Swarzewskiej i Kępy Puckiej oraz w rozdzielającej je dolinie Płutnicy, sięgając po okolice Karwi i Półwysep Helski. Formacja bursztynonośna występująca w rejonie Władysławowa na Pobrzeżu Kaszubskim stanowi zachodnie przedłużenie bogatego złoża sambijskiego. Seria bursztynonośna jest związana genetyczne z osadami delty chłapowsko-sambijskiej tzw. paleogeńskiej delty gdańskiej Kosmowska-Ceranowicz i in. 1990; Kramarska i in., 2008).  

Występowanie bursztynu w osadach paleogeńskich na Kępie Swarzewskiej zostało stwierdzone w trakcie badań geologicznych złóż soli w latach 1965–1972 (Marzec i Woźny 1972). W celu dokładniejszej oceny jakościowej i ilościowej bursztynu wykonano w latach 1981–1983 trzy pełnordzeniowane otwory geologiczno-poszukiwawcze o średnicy 132/112 mm: Chłapowo I, II i III. W wyniku badań danych ze wszystkich otworów wiertniczych ustalono zasięg i miąższość osadów bursztynonośnych, a na podstawie badań rdzeni z trzech otworów wykonanych w latach 1981–1983 oszacowano zasoby bursztynu i poziom koncentracji bursztynu w osadzie (Olkowicz-Paprocka, 1983).

Badania paleogenu i neogenu prowadzone w kolejnych latach w Bałtyku i na wybrzeżu wykazały, że osady bursztynonośne mają swoją kontynuację na wschodzie na Półwyspie Helskim, gdzie utwory te zostały nawiercone w roku 1992 w otworach kartograficznych w Chałupach i Kuźnicy (Kramarska i in., 2008). Paleogeńskie złoże bursztynu w Chłapowie nie jest obecnie eksploatowane, a jego ewentualne zagospodarowanie w przyszłości będzie zapewne powiązane z nowymi odkryciami w zakresie efektywnych technologii eksploatacji tego surowca z dużych głębokości oraz wyczerpania złóż leżących bliżej powierzchni terenu.

Ciekawą propozycją eksploatacji tych głębokich paleogeńskich złóż jest hydromechaniczna technologia otworowa, powszechnie stosowana do wydobycia piasków szklarskich i piasków fosforytowych wydobywanych w głębi ziemi oraz z dna mórz i oceanów (Nieć, red., 2010). Być może ta właśnie metoda w przyszłości, po wyczerpaniu przypowierzchniowych i płytkich złóż bursztynu, uzupełni niedobory surowca na rynku.

Literatura

  1. Berendt G., 1871 – Geologische Karte der Provinz Preußen. Sect. 12 Danzig. Maßstab1:100 000. Berlin. Neumann.
  2. Berendt G., 1866 – Die Bernstein- Ablagerungen und ihre Gewinnung. W: Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft, 7: 107–130. Königsberg.
  3. Błaszak, M. 1987 – Bursztyn w osadach trzeciorzędowych w okolicy Możdżanowa koło Słupska. Biul. Panstw. Inst. Geol. 356; 103-119, Warszawa
  4. Braun J.G. (red.), 1802 - Über die Bernstein Gräbereien in Hinter-Pommern. Braun J.G, Berlin.
  5. Gradys A., 1981 – Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych nagromadzeń bursztynu w dorzeczu środkowej Narwi na terenie Równiny Kurpiowskiej w gminach: Lelis, Kadzidło, Myszyniec, woj. ostrołęckie. CAG PIG, nr 29610
  6. Humboldt A., 1861– Aleksandra Humboldta podróże, t. II, Podróże po Rossyi europejskiej i azyatyckiej, przekł. M. Szyszko-Bohusz. Wilno.
  7. Jurys L., Kramarska R., Oller M., Cylkowska H., 2008 – O metodyce dokumentowania i eksploatacji holoceńskich złóż bursztynu w delcie Wisły. Górnictwo Odkrywkowe, 2–3: 111–118.
  8. Klebs R., 1883 – Gewinnung und Verarbeitung des Bernsteins. 37, Hartungsche Buchdruckerei, Königsberg. 
  9. Kasiński J., Tołkanowicz E., 2007 – Geological position of amber concentrations in South-East Poland. In: P.F. Gožik, V.M. Macuy, L.S. Galeckiy, S.O. Mačulina, G.V. Klūšina [eds.]: “Ukrayinśkiy Burštinovy Svit” – Tēzy dopovidēń Pēršoyi mižnarodnoyi konfērēncyi, Nacional’na akadēmiya nauk
  10. Kasiński J., Tołkanowicz E., 1999 – Amber in the northern Lublin Region - origin and occurrence. In: B. Kosmowska-Ceranowicz, H. Paner [eds.]: Investigations into amber, 41-51, Muz. Archeol. w Gdańsku, Gdańsk.
  11. Kosmowska-Ceranowicz B. & Pietrzak T., 1985 – Z dziejów rozwoju wiedzy o znaleziskach bursztynu i ich prezentacji na mapach dawnych i współczesnych. Pr. Muz. Ziemi, 37: 27–60.
  12. Kosmowska-Ceranowicz B., Kociszewska-Musiał G., Musiał T., Müller C., 1990 – Bursztynonośne osady trzeciorzędowe okolic Parczewa. Prace Muzeum Ziemi 41s. 21-35.
  13. Kosmowska-Ceranowicz B. & Pietrzak T., 2002 – Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce. 158, Biblioteka Kurpiowska im. Stacha Konwy. Łomża.
  14. Kosmowska-Ceranowicz B., 2004 – Amber deposits in the Pomerania Province. Prace Muzeum Ziemi,47, 63–72.
  15. Kramarska R., Kasiński J. R., Sivkov V., 2008 – Bursztyn paleogeński in situ w Polsce i krajach ościennych – Geologia, eksploatacja, perspektywy. W: Górnictwo Odkrywkowe, 2–3: 97–110, Wrocław.
  16. Listkowski W., Łazowski L., 1975 – Wyniki badań złóż bursztynu w okolicach Gdańska. Prz. Geol. 23, nr 8: 385–388.
  17. Małka A. 2010 – Dawne kopalnie i metody eksploatacji złóż bursztynu bałtyckiego. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, 439: 491–506. Warszawa (http://www.pgi.gov.pl ostatni raz wizytowane 15.01.2013).
  18. Marzec M., Woźny E., 1972 – Litologia i stratygrafia utworów trzeciorzędu okolic Jastrzębiej Góry kolo Pucka. Przegl. Geol. 20:12;  562-570, Warszawa.
  19. Mazurowski R., 2005 – Rola Żuław Wiślanych w rozwoju prehistorycznego bursztyniarstwa i kontaktów wymiennych z interiorem. W: (red. Kosmowska-Ceranowicz, Gierłowski) „Bursztyn poglądy, opnie. Materiały z seminariów Amberif 1994–2004”. 111–118, MSB, Gdańsk.
  20. Nieć M., Kramarska R., Sałaciński R., 2010 – Perspektywy poszukiwań złóż bursztynu w Polsce. W: Zeszty naukowe. Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, nr 79. 345-361.
  21. Nieć M. (red.), Jurys L., Kasiński J. R, Klich J., Kramarska R., Listkowski W., Łazowski L., Małka A., Mucha J., Sałaciński R., Saternus A., Urbański P., Zieliński K., 2010 – Zasady poszukiwań i dokumentowania złóż bursztynu. Zalecenia metodyczne. Warszawa.
  22. Olkowicz-Paprocka I., 1983 – Poszukiwanie bursztynów w utworach trzeciorzędowych rejonu Chłapowa. Państw. Inst. Geol., 62 p., CAG PIG. Warszawa.
  23. Sylwestrzak U., 1975 – Orzeczenie geologiczne o występowaniu nagromadzenia bursztynu w rejonie miejscowości Sobieszewo-Komary woj. gdańskie. CAG PIG, nr 3128/55.
  24. Szufilcki M.,  Malon A., Tymiński M., (red.), 2012 – Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2011 r. 90–91. PIG–PIB. Warszawa.
  25. Wolff W. 1903a – Geologische Karte von Preußen und benachbarten Bundesstaaten. Maßstab 1:25 000. Blatt Praust. Koniglich Preussischen Geologischen Landesanstalt und Bergakadademie. Berlin.
  26. Wolff W. 1903b – Erläuterungen zur Geologischen Karte von Preußen und benachbarten Bundesstaaten. Blatt Praust. Koniglich Preussischen Geologischen Landesanstalt und Bergakadademie. 5-6; 39. Berlin.
  27. Woźny E., 1966 – Fosforyty i bursztyny z Siemienia koło Parczewa. Przegl. Geol., 14:6; 277-278, Warszawa.
  28. Zaddach E.G., 1869 − Beobachtungen über das Vorkommendes Bernsteins und die Ausdehnung des Tertiärsgebirge in Westpreussen und Pommern. W:Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft, 10: 1–82. Königsberg.
  29. Zalewska  Z., 1971 − Bursztyn bałtycki i jego złoża. Wszechświat nr 10, 261- 265.
  30. http://www.gdansk.pl/ ostatni raz wizytowane 15.01.2013

Artykuł ukazał się w publikacji podsumowującej Międzynarodowe Sympozjum Badaczy Bursztynu "Złoża - kolekcje- rynek" w czasie targów Amberif 2013.