Ludzi od najdawniejszych czasów fascynowało poszukiwanie i wydobywanie bursztynu na obszarze Polski. Pradawne kopalnie bursztynu bałtyckiego oraz różnego rodzaju znaleziska występują na obszarze wschodniej części Niziny Środkowopolskiej, Wysoczyzny Podlaskobiałoruskiej, zachodniej i wschodniej części Pojezierza Pomorskiego oraz Pobrzeża Południowobałtyckiego. Jest to obszar, który znajduje się między deltami eoceńskich rzek płynących z lasów porastających obszary lądowe w paleogenie (Sałaciński, Łazowski 2008).
Źródłem informacji na temat lokalizacji złóż bursztynu są liczne opracowania i publikacje, głównie B. Kosmowskiej-Ceranowicz (2002, 2004). Według Sałacińskiego i Łazowskiego (2008): „Bursztyn jest specyficzną kopaliną, której rzeczywiste zasoby i wielkość eksploatacji w Polsce pozostają w dużej części niewiadomymi. Informacje na ten temat podawane w „Bilansie Zasobów Kopalin i Wód Podziemnych w Polsce" nie zmieniają się od kilku lat, a porównując ich wielkość z ilością bursztynu będącą w obrocie handlowym, z pomięciem oficjalnego i nieoficjalnego importu, można wysnuć wniosek, że dane podane w „Bilansie" są niepełne. Pozyskiwanie bursztynu z koncentracji powierzchniowych lub z małych głębokości ma bardzo często charakter niekontrolowany, a zajmujące się tą działalnością osoby lub nieformalne zespoły, stosujące metodę hydraulicznego wypłukiwania bursztynu, nie ujawniają danych na ten temat. Wpływ mają na to czynniki o charakterze prawno-własnościowym dostępności obszarów pozyskiwania, popyt na surowiec oraz unikanie obciążeń finansowych związanych z koncesjonowaną eksploatacją".
Złoża bursztynu bałtyckiego odnaleziono w osadach paleogeńskich i czwartorzędowych. W osadach paleogeńskich bursztyn w głównej mierze rozpoznano w utworach eocenu i jego występowanie stwierdzono na różnych głębokościach w kilkunastu miejscach (Kramarska 2007). Głębiej zalegające wystąpienia w utworach holoceńskich określono otworami wiertniczymi na Równinie Słupskiej w okolicach Słupska, Równinie Goleniowskiej w pobliżu Szczecina, Pobrzeżu Kaszubskim w okolicy Jastrzębiej Góry, Władysławowa, Wybrzeżu Staropruskim koło Braniewa i w rejonie Gdańska na Pobrzeżu Gdańskim (Łazowski 2004). W ostatnim czasie potwierdzono występowanie utworów bursztynonośnych w Górce Lubartowskiej na Lubelszczyźnie (Kosmowska-Ceranowicz i in. 1990).
Najstarszymi źródłami bursztynu bałtyckiego (Fig.1) są Kurpie, Bory Tucholskie, Pomorze oraz wybrzeże Bałtyku (Łazowski 2007)
Fig. 1. Występowanie bursztynu bałtyckiego na terenie Polski
(źródło:http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=861928)
Przyczyną zróżnicowanego rozmieszczenia złóż bursztynu w Polce są uwarunkowania paleogeograficzne, geneza, wiek, sposób wykształcenia oraz obecny stan zachowania form geologicznych. Wiek osadów zawierających bursztyn datuje się na paleogen, a także wczesny i późny holocen (Sałaciński, Łazowski 2008). Dotychczasowe badania wykazały, że osady bursztynonośne z rejonu północnej Polski należą do prowincji bałtyckiej. Nagromadzenia bursztynu bałtyckiego w okolicach Chłapowa w utworach paleogeńskich znajdują się na tej samej pozycji stratygraficznej co utwory bursztynonośne na Sambii lecz bursztyn w rejonie Chłapowa jest na znacznie większej głębokości niż ten sam bursztyn w rejonie sambijskim (Kramarska 2007). Bursztyn z rejonu Borów Tucholskich i Możdżanowa związany jest z niżej położonymi utworami paleogeńskimi. W pozostałej części pobrzeża i wybrzeża Bałtyku bursztyn odnajdywany jest w zróżnicowanych litologicznie i facjalnie osadach holocenu. Bursztyn rejonu Parczewa, Luszawy czy Górki Lubartowskiej (prowincja dnieprowska) powiązany jest z odmiennymi litologicznie osadami eocenu.
Paleogeńskie złoża bursztynu występują na terenach zlokalizowanych w sąsiedztwie lub w obrębie delt eoceńskich rzek, które wypływały z zalesionych obszarów lądowych. Regionalnie lasy te istniały na tarczy bałtyckiej oraz ukraińskiej, a także na wale metakarpackim. Na obszarze Polski były to delta gdańska i parczewska (w rejonie Lublina) oraz na obszarze północnej Ukrainy delta klesowska (Fig. 2). W skład delty gdańskiej wlicza się także Sambia (Sałaciński, Łazowski 2008).
Fig. 2 Zasięg morza śródkontynentalnego we wczesnym eocenie i delty osadów bursztynonośnych (Kosmowska-Ceranowicz 1990)
Badania nad pochodzeniem osadów bursztynonośnych prowincji bałtyckiej pokazały, że osady te utworzyły się w środowisku deltowym. Zakłada się, że bursztyn był wypłukiwany z erodowanego obszaru Fenoskandii. Obszar ten był porośnięty lasami. Wypłukiwany bursztyn kumulował się w osadach dystalnych przyujściowych delt. Zbliżoną genezę posiadają bursztynonośne osady z Równiny Parczewskiej, tylko w tym rejonie źródłem bursztynu były środowiska leśne usytuowane na tarczy ukraińskiej. Lasy te rozciągały się na południe od śródlądowych zbiorników i brzegów morskich (Sałaciński, Łazowski 2008).
Analizując usytuowanie obszarów surowcowych w czwartorzędowych utworach Polski północnej należy uświadomić sobie, że są one zlokalizowane w głównej mierze w zasięgu form i osadów zlodowacenia północnopolskiego (Sałaciński, Łazowski 2008).
W rejonie pobrzeża i wybrzeża południowego Bałtyku bursztyn aktualnie tworzy nagromadzenia, które powstały w różnych środowiskach geologicznych w wyniku różnorodnych procesów egzodynamicznych takich jak: pierwotna akumulacja, erozja, transport i redepozycja. Bieg zdarzeń geologicznych od końca plejstocenu do czasów teraźniejszych pozwala twierdzić, że bursztyn na przełomie plejstocenu-holocenu mógł koncentrować się w głębi lądu, na terenie przymorza. Zaś koncentracje bursztynu powstające w późnym holocenie jak i powstające obecnie powiązane są z brzegową strefą Bałtyku. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że zwiększone koncentracje bursztynu w strefie brzegowej Bałtyku wynikają z krótkotrwałych okresów sztormowych. Okresy te są powtarzalne i nieregularne (Sałaciński, Łazowski 2008).
W utworach holoceńskich rozmieszczenie bursztynu powiązane jest z paleogeńskimi osadami bursztynonośnymi, a także z zachodzącymi później procesami egzodynamicznymi. Wystąpienia bursztynu w osadach czwartorzędowych wynikają z plejstoceńskiej działalności lodowców, która naruszyła osady bursztynonośne paleogenu wraz z erozją, akumulacją lodowcową, rzeczną i jeziorną oraz holoceńskim rozmywaniem osadów bursztynonośnych trzeciorzędowych i plejstoceńskich, a także redepozycją osadów bursztynonośnych w warunkach zanikających przepływów wód powodziowych (Sałaciński, Łazowski 2008).
Stosunkowo nieliczne znaleziska bursztynu w rejonie Pomorza środkowego ograniczają się głównie do strefy wód przybrzeżnych i strefy plażowej (Sałaciński 2003). W wyniku przeprowadzonych badań na odcinku Ustka-Rowy w strefie brzegowej stwierdzono, że bursztyn który jest znajdowany na plaży lub wyławiany w strefie przybrzeżnej z dna morskiego przez zbieraczy wywodzi się z kilku źródeł od siebie niezależnych: rozmywanej gliny zwałowej zlodowacenia pomorskiego, piasków fluwialnych, piasków nieuławiconych i utworów budujących dno morskie (Sałaciński, Łazowski 2008).
Bibliografia:
- Kosmowska-Ceranowicz B., Kociszewska -Musiał G., Musiał T., Müller C.,1990- Bursztynonośne osady trzeciorzędowe okolic Parczewa.
- Kosmowska-Ceranowicz B. (red.), 2002 – Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce. Od Bałtyku przez Kurpie do Karpat.
- Kosmowska-Ceranowicz B., 2004– Holoceńskie nagromadzenia bursztynu w rejonie Gdańska.
- Kosmowska-Ceranowicz B., 2004 – Amber deposits in the Pomeranian Province.
- Kramarska R., 2007 – Paleogen i neogen Południowego Bałtyku i wybrzeża. O złożach bursztynu i innych żywic kopalnych na świecie.
- Łazowski L., 2004 – Stan poszukiwań bursztynu w osadach holoceńskich Pobrzeża Bałtyckiego.
- Łazowski L., 2007 – Uwagi o ochronie i wykorzystaniu zasobów bursztynu.
- Sałaciński R., 2003 – Uwagi o neotektonicznych uwarunkowaniach holoceńskiej redepozycji bursztynu w rejonie Pomorza Środkowego.
- Sałaciński R., Łzowski L., 2008 - Geologiczno-złożowe przesłanki występowania bursztynu w Polsce i rozpoznanie geologicznych warunków jego koncentracji.
