Jedną z właściwości bursztynu bałtyckiego jest bogactwo jego odmian, polegające na wielkim zróżnicowaniu stopnia przezroczystości bursztynu i jego barwy – od jasnożółtej poprzez odcienie żółci do barwy białej, niebieskawej, zielonkawej, beżowej i brązowej. To bogactwo barw bursztynu czyni go poszukiwanym i cenionym surowcem w sztuce ludowej i jubilerstwie.
Odmiany pierwotne
Na podstawie struktury wewnętrznej, zanieczyszczeń substancją organiczną i stopnia zwietrzenia dzielimy odmiany sukcynitu na pierwotne i wtórne (Leciejewicz 2004, Leciejewicz, Kwiatkowska 2006, Leciejewicz, Mierzejewski 1983). W grupie odmian pierwotnych o barwie i stopniu przezroczystości decyduje struktura wewnętrzna bursztynu oraz zanieczyszczenie substancją organiczną. Jak wykazały najnowsze badania struktury bursztynu prowadzone za pomocą mikroskopu elektronowego, zasadniczy wpływ na stopień przezroczystości bursztynu ma liczba i rozmieszczenie pęcherzyków gazu (Kosmowska-Ceranowicz 2006). Na podstawie stopnia przezroczystości wyróżniamy:
Bursztyn przezroczysty – stwierdzono w nim wyraźną budowę warstwową. Nie ma w nim pęcherzyków gazu lub występują pojedyncze, dość duże, o średnicach 0,5 – 2,0 mm. Barwa bursztynu przezroczystego jest od jasnożółtej do ciemnożółtej.
Bursztyn przeświecający – w którym fragmenty zawierają duże skupienia pęcherzyków gazu powodujące zmętnienia. Barwa bursztynu obejmuje gamę odcieni żółci.
Bursztyn nieprzezroczysty żółty – stwierdzono w nim litą strukturę. Czasem pewne zagęszczenia pęcherzyków gazu występują na brzegach bryłek. Barwa bursztynu obejmuje całą gamę odcieni żółci i beżu.
Bursztyn nieprzezroczysty biały – liczba pęcherzyków gazu dochodzi do 900.000 w 1 mm2, struktura wewnętrzna ma charakter porowaty (piany stałej). Barwa bursztynu jest biała, czasem niebieskawa.
Grupę odmian pierwotnych, niezależnych od struktury wewnętrznej stanowi bursztyn tzw. "ziemny" – zanieczyszczony substancją organiczną i wiórkami drewna. W bursztynie ziemnym występują często liczne pęcherzyki gazu powstałe podczas procesów gnilnych, zdarzają się również inkluzje zwierzęce i roślinne. Bursztyn "ziemny" ma barwę brązową do prawie czarnej, a we fragmentach przezroczystych – zielonkawą.
W dorzeczu Narwi, gdzie tradycje wydobywania i obróbki bursztynu sięgają XV wieku, powstało bogate nazewnictwo bursztynu nawiązujące między innymi do barwy i stopnia przezroczystości bursztynu. Adam Chętnik w "Małym słowniku odmian bursztynu polskiego" (1981) zestawił 80 nazw odmian bursztynu określających oprócz barwy i stopnia przezroczystości również stopień zwietrzenia, charakter powierzchni, miejsce znalezienia, a nawet przydatność do obróbki i rolę w obrzędach ludowych.
W grupie odmian bursztynu przezroczystego za A. Chętnikiem wyróżniamy: "cacko" – bursztyn całkowicie przezroczysty barwy jasnożółtej, "ognik" – bursztyn barwy czerwonawej przypominającej ogień, "miodowy" – bursztyn miodowożółty, "z chmurką" – bursztyn, w którym fragmenty zmętniałe lub nieprzezroczyste tworzą skupienia przypominające chmurki na czystym niebie.W grupie odmian przeświecających wyróżniono bursztyn "obłoczkowaty" i "wełnisty", w których zmętnienia tworzą pasemka i skupienia przypominające drobne obłoczki lub kłaczki wełny.
W grupie odmian nieprzezroczystych żółtych wyróżniamy: "beżowy" – bursztyn o zabarwieniu beżowym, "kapuściak" – bursztyn, w którym na żółtym tle występują smugi barwy jasnożółtej lub białawej, przypominające swym układem użyłkowanie liści kapusty, "łaciaty" – w którym fragmenty o różnym odcieniu żółci lub bieli tworzą wyraźne łaty, "marmurkowy" i "mozaikowy" – w którym fragmenty różnobarwne tworzą układy przypominające marmur lub mozaiki, "mieszany" – bursztyn, w którym w jednej bryłce występuje kilka odmian. W "słoistym" i "pasiastym" fragmenty różnej barwy i stopnia przezroczystości tworzą pasy lub układają się w słoje przypominające słoje drzew.
W grupie odmian nieprzezroczystych białych wyróżniono bursztyn "kredowy" – barwy kredowobiałej, "kościak" – biały z odcieniem żółtawym przypominający kość słoniową oraz unikatowe odmiany "niebieskie". Zawierają one tak dużo pęcherzyków gazu, że ich wnętrze widziane w mikroskopie elektronowym ma strukturę piany stałej.
W grupie odmian bursztynu zanieczyszczonych substancją roślinną, tzw. "ziemnych", wyróżnia się bursztyn: "jarzębaty" – w którym na tle żółtym lub białym występują drobne fragmenty detrytusu roślinnego barwy szarawej lub czarnej, bursztyn "ziemny przezroczysty" – w którym występują fragmenty detrytusu i pojedyncze, duże pęcherzyki gazu doskonale widoczne na przezroczystym tle barwy żółtobrązowej, "zielony" – o zielonkawej barwie i bursztyn "ziemny mieszany" – w którym występują fragmenty bursztynu nieprzezroczystego żółtego i zanieczyszczonego rozproszoną substancją roślinną.
Odmiany wtórne
Pierwotne odmiany bursztynu pod wpływem powietrza, światła, zmian wilgotności i temperatury zmieniają barwę i strukturę wewnętrzną, przechodząc w odmiany wtórne. Zmiana barwy polega na przemianie z żółtej na czerwoną lub pomarańczową. Zmiana struktury wewnętrznej polega na tworzeniu się wewnątrz bryłki, licznych spękań, prowadzących do powstania tzw. struktury "cukrowej". Ponadto bursztyn pokrywa się zwietrzałą warstwą "kory", powierzchnia zaś staje się nierówna i chropowata. Najsilniejszy stopień zwietrzenia wykazują bryłki bursztynu, które długo pozostawały w osadach powyżej powierzchni wód gruntowych. Również okazy znajdujące się w starych kolekcjach lub wystawione przez dłuższy czas na działanie powietrza i światła, jak to się często dzieje z okazami wystawowymi, zmieniają swą barwę z żółtej na czerwoną i pomarańczową lub z białej na żółtawą. W grupie odmian wtórnych wyróżniamy "bursztyn czerwony" barwy czerwonej lub pomarańczowej, bursztyn zwany "ognikiem" przezroczysty o barwie czerwonej oraz w spomniany wyżej "bursztyn cukrowy", w którym sieć drobnych spękań upodabnia go do kostki cukru.
Wśród pozyskiwanego surowca bursztynowego widać wyraźne zróżnicowanie odmian w zależności od miejsca pochodzenia. Bursztyn sprowadzany z Sambii jest mniej zróżnicowany, przeważają odmiany nieprzezroczyste żółte. Bursztyn z Bałtyku, z kopalnych holoceńskich plaż lub z osadów plejstoceńskich na Kurpiach wyróżnia się wielkim bogactwem odmian. Różnice te spowodowane są warunkami, w jakich przebywały bryłki bursztynu. Bursztyn z Sambii co najmniej 40 milionów lat przebywał w miejscu nagromadzenia w tzw. "niebieskiej ziemi" w warunkach sprzyjających jego konserwacji i dlatego jego odmiany nie uległy zróżnicowaniu. Natomiast bursztyn pozyskiwany na obszarze Polski w swojej wędrówce z osadów trzeciorzędowych do plejstoceńskich i holoceńskich kilkakrotnie zmieniał miejsce swych nagromadzeń i osadzany był w coraz to młodszych osadach. Zmienne warunki panujące w osadach i długotrwały transport pozwoliły na wielkie zróżnicowanie odmian bursztynu. Dzięki temu surowiec bursztynowy pochodzący ze złóż w Polsce reprezentuje sobą pełną gamę odmian, co czyni go tak poszukiwanym przez twórców.
Prawdziwy ale nienaturalny
Osobnym problemem jest bursztyn nazywany bursztynem prawdziwym (albo poprawianym), ale już nie naturalnym. Jest to bursztyn zmieniany podczas procesów obróbki. Zmienianie bursztynu podyktowane jest przede wszystkim modą na określone "odmiany bursztynu". I tak na przykład masowo poddawany jest obróbce termicznej w autoklawach, która zmienia jego barwę i stopień przezroczystości, w wyniku czego powstaje bursztyn przezroczysty. Żadna odmiana uzyskana w sposób sztuczny nie zastąpi pięknych, naturalnych odmian bursztynu, w których skupienia pęcherzyków gazu i różne odcienie barw tworzą w bryłkach piękne i tajemnicze krajobrazy.
dr Krystyna Leciejewicz – Dział Bursztynu Muzeum Ziemi PAN
bibliografia:
1. Chętnik A. 1981: Mały słownik odmian bursztynu polskiego [Wstępem poprzedziła B. Kosmowska-Ceranowicz. Maszynopis przygotował do druku Z. Wójcik. Summary: A short terminological dictionary of different varietes of Polish amber.] Prace Muzeum Ziemi t 34, s. 6-13.
2. Kosmowska-Ceranowicz B. 2006: Bursztynowe mikroświaty. Academia. Magazyn Polskiej Akademii Nauk nr 1 (5) 2006, s. 29-3
3. Leciejewicz K. 2004: Odmiany bursztynu bałtyckiego. Zegarki&Biżuteria 9 s. 6-7
4. Leciejewicz K. Kwiatkowska K. 2005: Odkrywane piękno bursztynu. Katalog kolekcji odmian i kolekcji wyrobów Warszawskich Zbiorów Bursztynu. Muzeum Ziemi Opracowania Dokumentacyjne 22. Warszawa. s. 328
5. Leciejewicz K. Mierzejewski P. 1983: Odmiany bursztynu i jego struktura. W: Bursztyn w Przyrodzie. Przewodnik i Katalog Wystawy. Praca Zbiorowa. s. 34-38
foto: Michał Kazubski
